Rządy ugrupowania Beiyang – Chiny w rękach militarystów

Milena Świeboda 30-03-2022

0 779

Ustrój polityczny Republiki Chińskiej był daleki od pierwotnej wizji Sun Yat-sena. Podczas swojej krótkiej prezydentury, Yuan Shikai uformował fundamenty dla rządów autorytarnych, zwiększając zakres kompetencji armii i ograniczając uprawnienia organów władzy centralnej. W rezultacie, po jego śmierci Chiny wkroczyły w kilkudziesięcioletni okres panowania militarystów. Kraj został rozbity na liczne regiony kontrolowane przez wojskowych watażków, którzy zwalczali się wzajemnie. Wszechwładza wojska i krwawe przepychanki między stronnictwami osłabiały kraj, potęgowały chaos i anarchię. Nieliczni działacze polityczni, których wciąż cechowały dobre intencje, byli zbyt słabi i zostali zepchnięci na margines. Kraj znalazł się w rękach kilku bezkompromisowych generałów, którzy w znakomitej większości przedkładali prywatne interesy nad potrzeby cierpiącej niedostatek ludności.

Po śmierci Yuan Shikaia kontrolę nad prawie całym krajem (z wyłączeniem sześciu prowincji południowych) przejęli wojskowi z grupy Beiyang. Przywrócono Konstytucję Prowizoryczną i utworzono nowy parlament. Stanowisko głowy państwa objął zastępca byłego prezydenta, Li Yuanhong. Rzeczywisty zakres jego władzy nad państwem i armią był zbyt słaby, aby mógł podporządkować sobie pozostałych generałów. Faktyczne zwierzchnictwo nad rządem centralnym przypadło Duan Qiru, ówczesnemu premierowi. Duan był jednym z wielu wpływowych dowódców wojskowych, którzy potępili próbę przywrócenia monarchii. Aby przeciągnąć go na swoją stronę, Yuan Shikai zaoferował Duanowi stanowisko premiera. Duan pragnął całkowicie podporządkować sobie armię i z jej pomocą wyeliminować przeciwne mu stronnictwa. Na jego stronę przeszła Partia Postępowa, wciąż stojąca w opozycji do Guomintangu.

Guomintang pozostał najliczniejszą partią w parlamencie, aczkolwiek był jeszcze bardziej podzielony niż w 1912 roku. Spora część członków postulowała bliską współpracę z rządem w Pekinie, nie zważając na autokratyczne aspiracje premiera i jego świty. Druga grupa, w tym bliscy zwolennicy Sun Yat-sena, domagała się wznowienia parlamentarnej formy rządów w ich pełnej formie.

Bezwzględne rządy militarystów sprawiły, że niektóre regiony kraju przekształciły się w “policyjne państewka”. Wojskowi brutalnie traktowali swoich żołnierzy, przeciwników oraz ludność cywilną. W związku z rosnącymi wydatkami na armię, podniesione zostały podatki, które najbardziej uderzyły w ubogich chłopów. Na zdjęciu premier Duan Qirui, przewodniczący ugrupowania Anfu.

Po uformowaniu się nowego rządu wznowiono debatę nad przystąpieniem Chin do I wojny światowej. Jeszcze podczas prezydentury Yuana zabiegano o dołączenie do konfliktu po stronie Ententy, licząc na możliwość odzyskania niemieckich koncesji oraz wyrwania kraju spod opresji imperialistów. Owe plany pokrzyżowała Japonia, która nie zamierzała oddać nowo zdobytych terytoriów w Shandongu. Dopiero gdy na tajnym zebraniu w 1917 roku, mocarstwa zachodnie oficjalnie uznały „prawo” Japonii do zagarniętych obszarów, rząd japoński przystał na propozycję dołączenia Chin do wojny.

14 marca 1917 roku Chiny pod naciskiem Stanów Zjednoczonych zerwały stosunki dyplomatyczne z Niemcami. Wówczas kwestia przystąpienia do wojny stała się jeszcze bardziej paląca. Ów pomysł spotkał się ze znacznym sprzeciwem opinii publicznej oraz większości parlamentarnej (m.in. Sun Yat-sen nie widział powodów, dla których Chiny miałyby się angażować w konflikt w Europie). W opozycji stanęła większość wojskowych watażków, którzy widzieli w wojnie sposobność na zaciągnięcie nowych pożyczek zagranicznych (z których część zysków powędrowałaby do ich prywatnych kieszeni) oraz rozbudowania sił zbrojnych (które miały zostać później wykorzystane podczas walk wewnętrznych).

W maju 1917 roku zwołano ogólnokrajową konferencję, w której udział wzięła większość gubernatorów wojskowych. Żądano wypowiedzenia wojny Niemcom. Prezydent i parlament zdecydowanie sprzeciwili się tej decyzji, a Duan Qiru został zdymisjonowany ze stanowiska premiera. Wycofał się wówczas ze stolicy i ustanowił w Tianjinie niezależny ośrodek władzy. Li Yuanhong nie posiadał własnych sił zbrojnych, aby móc rywalizować z oddziałami Duan Qiruia. W związku z tym zwrócił się o pomoc do Zhang Xuna, byłego oficera armii qingowskiej.

W czerwcu oddziały Zhang Xuna wkroczyły do Pekinu i przejęły kontrolę nad stolicą. Zhang wciąż był wierny mandżurskiej dynastii, a jego skrywaną ambicją było przywrócenie cesarstwa. Wbrew protestom prezydenta rozwiązano parlament, a 1 lipca 11-letni Puyi zasiadł na tronie cesarskim. Wówczas rozpoczęto przyśpieszoną kampanię odrestaurowywanie zakurzonych szat dworskich i masowego wyrobu fałszywych warkoczy. W spisku aktywny udział brał Kang Youwei, który wierzył, że jego marzenia zaprowadzenia w Chinach monarchii konstytucyjnej są o krok od realizacji. W tym czasie Li Yuanhong zbiegł do poselstwa japońskiego i poprosił o pomoc kilka dni wcześniej zdymisjonowanego Duana. Duan ogłosił się dowódcą Armii Ratowania Republiki, a następnie ruszył na stolicę.

Członkowie byłej dynastii Qing nie mogli narzekać na warunki bytowe. Sam cesarz otrzymał zgodę na zachowanie nominalnego tytułu władcy, przydzielono mu osobistą ochronę oraz państwową rentę. Na zdjęciu scena z filmu Bernarda Bertolucciego “Ostatni cesarz” (1987) opowiadającego historię ostatniego cesarza Państwa Środka – Puyi.

Już 12 lipca cała farsa została zakończona. Zhang Xun schronił się w poselstwie holenderskim, a Kang Youwei zbiegł do Ameryki, gdzie jego kariera polityczna dobiegła definitywnego końca. Żołnierze Zhanga po otrzymaniu sowitego wynagrodzenia oddali broń, ścięli warkocze i powrócili do swoich rodzinnych wiosek. Młody Puyi powrócił do lekcji, a dworzanie szybko wycofali się z całej afery. Przy braku sprzeciwu prezydenta i parlamentu, Duan ponownie objął stanowisko premiera. Miejsce Li zajął poprzedni wiceprezydent, Feng Guozhang.

14 sierpnia 1917 roku Chiny oficjalnie przystąpiły do wojny po stronie Ententy. Europa nie potrzebowała chińskich żołnierzy – potrzebowała taniej siły roboczej, aby odciążyć swoich ludzi. Do Europy wysłano ok. 200 tys. Chińczyków, którzy zostali zatrudnieni w transporcie, fabrykach i kopalniach, niejednokrotnie ryzykując własnym życiem. Łącznie na froncie zachodnim służyło 140 000 robotników, którzy swoją pracą wspierali główne oddziały. Część z nich pozostała w Europie po wojnie, pomagając chować zmarłych i rozbrajając zaminowane terytoria. Pamięć o „Chinese Labour Corpses” zatarła się na kilka dekad, aczkolwiek współcześni badacze coraz częściej podkreślają wkład chińskich robotników w sukces wojsk Ententy.

Większość przedstawicieli Guomintangu zbiegła na Południe do Szanghaju i Kantonu. We wrześniu ustanowiono w Kantonie niezależny rząd wojskowy, którego Wielkim Marszałkiem i szefem rządu został sam Sun Yat-sen. Jednak jego władza była wyłącznie reprezentatywna, a realną kontrolę nad rządem sprawowali prowincjonalni watażkowie (Sun zaledwie rok później został zdymisjonowany).

Brytyjski kapitan Louis Sebert i chiński tłumacz jedzą razem posiłek, 1917.

Utworzenie osobnego rządu w Kantonie oznaczało de facto podział Chin na dwie części. Reżim kantonowski sprawował kontrolę nad południem i południowym-zachodem, podczas gdy reszta kraju znajdowała się pod zwierzchnictwem armii Beiyang, mocno osłabionej wewnętrznymi sporami. Od października 1917 do wiosny 1918 toczyły się walki o kontrolę nad prowincją Hunan. Duan miał nadzieję, że dzięki przewadze militarnej armii północnej uda mu się szybko pokonać przeciwników i zjednoczyć kraj. Jednakże ugrupowanie północne nie było już tak sprzymierzone, jak za czasów Yuan Shikaia. Doszło do rozpadu na dwa odrębne stronnictwa: projapońskie Anfu, po stronie Duan Qiruia oraz prozachodnie Zhili, po stronie prezydenta Feng Guozhanga (który w listopadzie zdymisjonował premiera ze stanowiska).

Japończycy wykorzystali zamieszanie w Chinach do wzmocnienia swoich wpływów. Podporządkowali sobie rząd pekiński za pomocą szeregu pożyczek (nishikara) i tajnych umów (często wychodzących nawet poza warunki 21 żądań). W zamian za pożyczki (wynoszące od 250 do 500 mln) ugrupowanie Anfu wyprzedawało chińskie surowce oraz przedsiębiorstwa przemysłowe, udzielając Japończykom rozległych uprawnień gospodarczych. Pożyczki japońskie finansowały zarówno prywatne potrzeby Duana i jego najbliższych zwolenników, jak i rozbudowę sił zbrojnych. Duan mianował siebie dowódcą Armii Uczestniczenia w Wojnie, którą rzekomo szkolono do przyszłego wykorzystania w Europie. Japończycy finansowali armię, oferowali zaopatrzenie i instruktorów wojskowych. Po zakończeniu wojny, ze względu na chiński sprzeciw i rywalizację z innymi mocarstwami, Japończycy zaniechali ekspansji. Był to jednak proces o doniosłym znaczeniu, który w pewnym stopniu uwarunkował przyszłe próby opanowania całego kraju przez Japończyków.

Aby umilić czas innym robotnikom i brytyjskim żołnierzom, Chińczycy wystawiali tradycyjne opery. Podczas spektaklu, brytyjska i chińska publiczność były oddzielone od siebie ogrodzeniem z drutu. Zdjęcie wykonane w Etaples we Francji, czerwiec 1918 roku.

W marcu 1918 roku Duan powrócił do stolicy i wymusił na prezydencie przywrócenie na stanowisko. Utworzony został parlament Anfu – zbiór odpowiednio wyselekcjonowanych popleczników reżimu północnego. Nowym prezydentem mianowano Xu Shichanga. W maju 1918 roku zawarto tajne porozumienie wojskowe, dotyczące japońsko-chińskiej akcji militarnej przeciwko oddziałom radzieckim na Dalekim Wschodzie. Wieść o powyższym porozumieniu dotarła do opinii publicznej i wywołała powszechne oburzenie. W Pekinie i Tokio zostały zorganizowane demonstracje chińskich studentów, które były preludium do masowych protestów związanych z Ruchem 4 maja.

11 listopada 1918 roku zakończona została pierwsza wojna światowa. Chińska opinia publiczna z nadzieją przyglądała się rokowaniom pokojowym w Wersalu. Liczono na to, że Chiny również zostaną wzięte pod uwagę w „przebudowie powojennego świata”, a jako strona wygrana uzyskają odpowiednie korzyści i poprawią swoje położenie międzynarodowe. Szczególne nadzieje wiązano ze słynnymi 14 punktami Wilsona. Chińska inteligencja wierzyła, że wdrożenie nowych środków dyplomacji będzie miało doniosły wpływ na rozwój przyszłych Chin.

Warunki stawiane przez przedstawicieli strony chińskiej w Wersalu były jasne. Żądano uzyskania równoprawnego statusu na arenie międzynarodowej (czyli zakończenia eksterytorialności), odzyskania autonomii celnej, anulowania traktatów nierównoprawnych, wycofania wojsk obcych z terytorium chińskiego oraz, co najważniejsze, odzyskanie panowania nad Shandongiem.

I wojna światowa była wojna “białego” świata. Świat ten miał wiele rzeczy do uregulowania na własnym podwórku, sprawy “ludów innych ras” nie zaprzątały w sposób znaczący umysłów negocjatorów podczas rozmów pokojowych w Paryżu (1919-1920). Tamto potraktowanie sprawy prowincji Shandong przez Zachód ukształtowało dzisiejszy stosunek Chin do Zachodu.

Chińczycy największe nadzieje pokładali w Stanach Zjednoczonych, które postrzegano w oderwaniu od pozostałych państw imperialistycznych (przede wszystkim zwracano uwagę na to, że USA nie było bezpośrednim uczestnikiem wojen opiumowych ani nie posiadało własnej strefy wpływów w Chinach). Jednakże, gdyby chińscy dyplomaci i inteligenci uważniej śledzili politykę zagraniczną USA na Dalekim Wschodzie, dostrzegliby, że nie pokrywa się ona z interesami Chin. Jesienią 1917 roku Amerykanie zawarli porozumienie z Japończykami, które de facto gwarantowało Japończykom wolną rękę w Chinach. Podczas obrad w Wersalu przedstawiciele USA pozostali całkowicie obojętni na chińskie roszczenia.

Karykatura odnosząca się do trwających w Paryżu rokowań (1919-1920). Pani Japonia karci swoje niegrzeczne dziecko Chiny: “Dzieci powinniśmy widzieć, ale nie słyszeć!”.

Gdy delegacja chińska podjęła kwestię Shandongu, Japończycy ujawnili dwa podpisane traktaty: pierwszy z mocarstwami europejskimi, a drugi z reżimem Duana. Obie umowy gwarantowały utrzymanie japońskiego zwierzchnictwa nad Shandongiem. Pozostałe roszczenia chińskie zostały szybko odrzucone, jako „niezgodne z zasięgiem kompetencyjnym konferencji”. To pogardliwe potraktowanie Chin miało doprowadzić do wybuchu ogólnokrajowych protestów i zainicjowania ruchu 4 maja.