Ruch 4 Maja – społeczne przebudzenie Chin

Podczas gdy kraj rozrywały wewnętrzne spory i konflikty, środowiska inteligencji nie ustawały w wysiłkach, aby naprowadzić Chiny na właściwe tory. Od upadku Qingów minęła już prawie dekada, a kultura kraju wciąż grzęzła w okowach klasycyzmu. Znaczna część ludności pozostawała niepiśmienna, a dostęp do edukacji był zarezerwowany wyłącznie dla bardzo wąskiej grupy społecznej. Badacze głosili konieczność odrzucenia tradycyjnych wzorców i przeprowadzenia dogłębnej reformy kulturowej, aby przystosować kraj do panujących realiów epoki.

Pogardliwe potraktowanie Chin na konferencji w Wersalu doprowadziło do wybuchu masowych protestów. 4 maja 1919 roku na Placu Niebiańskiego Spokoju w Pekinie zebrało się ok. 3000 studentów. Protestujący domagali się odrzucenia decyzji traktatu wersalskiego, zwrócenie Shandongu Chinom oraz dymisji trzech projapońskich ministrów. Wznosili hasła potępiające rządową korupcję oraz japońską politykę ekspansji w Chinach. Po podpaleniu domu jednego z projapońskich urzędników protest został spacyfikowany, a jego uczestnicy dotkliwie pobici i aresztowani. Ostre represje ze strony rządu i policji doprowadziły do pogorszenia nastrojów społecznych. W innych miastach organizowano demonstracje poparcia dla studentów, do których przyłączyli się kupcy i robotnicy. Ulicami Szanghaju przeszedł 60-tysięczny pochód, a strajk generalny pracowników popchnął kraj na próg kryzysu gospodarczego.

Pod naciskiem społecznym rząd pekiński zgodził się zrealizować część postulatów protestujących. Zdymisjonowano trzech ministrów oraz odmówiono podpisania traktatu wersalskiego. Wszyscy aresztowani studenci zostali wypuszczeni na wolność (zatrzymani zgodzili się opuścić więzienie tylko po otrzymaniu oficjalnych przeprosin od rządu – tym samym parlament Anfu został upokorzony i „stracił twarz”).

Zwycięstwo Ruchu 4 Maja było niepełne i w większości symboliczne, ale ukazało siłę zjednoczonego społeczeństwa. Ogólnokrajowe protesty zostały na zawsze zapamiętane jako moment kulturowego przebudzenia Chińczyków.

Protesty 4 maja stanowiły następstwo Ruchu Nowej Kultury. Przez ponad dekadę poprzedzającą wybuch demonstracji, chińskie środowisko inteligenckie nawoływało do wprowadzenia reform kulturalnych, które miały uzdrowić sytuację społeczną w kraju. Postulowano upowszechnienie języka potocznego w literaturze, odrzucenie balastu konfucjanizmu, emancypację kobiet oraz przekształcenie Chin na wzór zachodni. Do najważniejszych działaczy Ruchu Nowej Kultury należeli Hu Shi, Cai Yuanpei oraz Li Dazhao (wszystkich myślicieli powiązanych z ruchem było znacznie więcej). Ich poglądy były niejednorodne i często konfliktowe, ale łączyło ich pragnienie zbudowania zupełnie nowych Chin.

Naczelnym postulatem zwolenników Ruchu Nowej Kultury była reforma językowa. Brakowało jednego języka, który byłby identyczny dla całej społeczności – mieszkańcy często posługiwali się wyłącznie rodzimymi dialektami, odmiennymi dla każdego regionu. Skutkowało to problemami z komunikacją pomiędzy odrębnymi prowincjami. Współcześnie rozróżnia się kilkanaście języków chińskich, z których grupa północna jest najbardziej jednorodna i wzajemnie zrozumiała. Języki grupy południowej często nie mają żadnych cech wspólnych, a pomiędzy ich użytkownikami mogą wystąpić problemy z komunikacją. Istnieją przykłady sąsiadujących ze sobą południowych wiosek, których mieszkańcy używając wyłącznie lokalnej mowy nie są w stanie porozumieć się. Jedynym językiem uniwersalnym, umożliwiającym kontakt między północą i południem była mowa guanhua (dosł. mowa urzędników), używana wyłącznie przez urzędników oraz dworzan. Z guanhua wywodzi się obecny standardowy język chiński. Stąd też nazwa „język mandaryński” – dosłownie „mowa mandarynów”.

Język chiński pisemny opierał się na klasycznej formie wenyan, będącej kontynuacją języka pochodzącego z czasów dynastii Han. Wenyan był wykorzystywany wyłącznie do zapisu oficjalnych dokumentów, korespondencji i literatury (jedynie dzieła napisane w wenyan były zaliczane do literatury). Chiński język klasyczny charakteryzował się ogromną ilością homofonów (przykład polskich homofonów: może-morze, Jerzy-jeży, wierzy-wieży) co sprawiało, iż w mowie był niezrozumiały, brakiem interpunkcji oraz licznymi niuansami z dawnych ksiąg. Ze względu na swoje specyficzne i nieaktualne cechy, był bezużyteczny jako język stosowany powszechnie, na codzień. Aby opanować go do perfekcji, należało poświęcić kilkanaście lat na mozolne studiowanie archaicznych ksiąg. Z tego względu, posługiwał się nim bardzo niewielki odsetek społeczeństwa, podczas gdy dla pozostałych był zupełnie niezrozumiały.

Na co dzień posługiwano się językiem pospolitym, potocznym baihua (dosł. biała mowa). Zwolennicy Ruchu Nowej Kultury postulowali zastąpienie archaicznego języka klasycznego właśnie owym potocznym, którym posługiwała się większość społeczeństwa. Twierdzili, że aby ustanowić demokratyczne państwo, niezbędna jest powszechna edukacja, a edukacja wymaga umiejętności czytania i pisania. Zakorzeniony w tradycji język klasyczny należał do symbolów starego, skostniałego systemu i był poddawany powszechnej krytyce w środowiskach akademickich. Chen Duxiu określił dzieła napisane w języku klasycznym jako „kwieciste, ekstrawaganckie, sztuczne lub niejasne”, a sam wenyan postrzegał jako źródło wszystkich ówczesnych problemów Chin. Hu Shi twierdził, że aby literatura była aktualna dla współczesności, musi być pisana w aktualnym języku. Presja ze strony warstwy inteligenckiej doprowadziła do wprowadzenia języka potocznego w szkolnictwie, a tym samym do gwałtownego rozwoju nowożytnej literatury chińskiej, powstawania periodyków i czasopism. Dotychczas „niewyedukowana” część społeczeństwa mogła po raz pierwszy zapoznać się z postulatami reformatorów.

Lu Xun jest autorem bodaj pierwszego głośnego opowiadania napisanego językiem potocznym, a noszacego tytuł “Dziennik obłąkanego”, które ukazało się drukiem w kwietniu 1918 roku. Jest to opowiadanie grozy, w którym główny bohater wierzy, iż jego własna rodzina tuczy go, by ostatecznie go zjeść. Kanibalizm został przez pisarza wykorzystany jako metafora nieludzkich stosunków społecznych panujących w ówczesnych Chinach. Polski reżyser Krystian Lupa jest autorem i reżyserem chińskiej inscenizacji “Dziennika obłąkanego”, która spotkała sie z niezwykle żywą reakcja chińskiej publiczności. Premiera tego przedstawienia miała miejsce w marcu zeszłego roku na scenie Teatru Wielkiego w Szanghaju.

Klasyczny porządek społeczny i kulturowy miał zostać zastąpiony Nową Wiedzą. Owa „Nowa Wiedza” miała pomóc w stawianiu fundamentów pod zmodernizowane Chiny i opierała się na zachodniej myśli politycznej i filozoficznej. Ta idealizacja cywilizacji europejskiej wywołała krytykę wśród części wschodnich myślicieli, którzy widzieli oczywistą sprzeczność pomiędzy działaniami Europejczyków, a ich wzniosłymi ideami. Wątpliwości narosły wraz z wybuchem I wojny światowej. Pojawiło się podstawowe pytanie: co tak naprawdę może Chinom zaoferować cywilizacja zachodnia?

W wyniku powyższych wątpliwości, na chińskiej arenie politycznej po raz pierwszy pojawił się marksizm. Dotychczas założenia Karola Marksa były dla mieszkańców Chin obce, a spośród jego dzieł przetłumaczono wyłącznie pojedyncze fragmenty. Inicjatorami chińskiego ruchu komunistycznego byli Li Dazhao oraz Chen Duxiu. Ich postulaty stanowiły syntezę myśli Lenina i Marksa. Według zwolenników komunizmu cywilizacja zachodnia sama w sobie nie jest zepsuta, destrukcyjne są wyłącznie jej imperialistyczne i kapitalistyczne elementy. Program polityczny oparto na rewolucji społecznej, w której do głosu doszłyby zmarginalizowane warstwy ludności – chłopi i robotnicy.

Po zakończeniu ogólnokrajowych protestów część studentów postanowiła zaangażować się w działalność polityczną. Wielu z nich nie kryło zainteresowania marksizmem.  W 1920 roku, Li Dazhao, będący wówczas profesorem na Uniwersytecie Pekińskim, nakłonił swoich podopiecznych do założenia „Stowarzyszenia Studiowania Marksizmu.” Większość jego członków miała w przyszłości stać się znanymi działaczami ruchu komunistycznego (m.in. Mao Zedong).

Latem 1921 roku, na zjeździe w Szanghaju oficjalnie powołano do życia Komunistyczną Partię Chin. Jej wpływy były bardzo ograniczone, a samo ugrupowanie rozwijało się powoli (w czerwcu 1923 roku stan liczebny wynosił zaledwie 423 członków). Zgodnie z założeniami ideologii marksistowskiej, na samym początku skupiono się na zorganizowaniu krajowego ruchu robotniczego. Prowadzono działalność organizacyjną wśród kolejarzy, górników, marynarzy. Równolegle podejmowano kroki w celu powołaniu ruchu chłopskiego. Najważniejszą rolę w tym procesie odegrał Peng Pai, intelektualista pochodzący z rodziny ziemiańskiej (z klasy wyższej). W 1922 roku podjął się trudnego zadania utworzenia organizacji chłopskiej w swojej rodzinnej prowincji. Wysiłki komunistów przyniosły rezultaty. 1 maja 1922 roku, ok. 100 związków zawodowych wzięło udział w I Zjeździe Związków Zawodowych w Kantonie.

Po obaleniu caratu w Rosji nowy tamtejszy rząd diametralnie zmienił swoją politykę wobec Chin. Bolszewicy anulowali wszystkie traktaty nierównoprawne, zrezygnowali ze wszystkich koncesji i uprawnień otrzymanych na ich podstawie, a następnie zaproponowali ponowne zbudowanie stosunków z Chinami na podstawie całkowitej równości. Tym samym Rosja odłączyła się od państw zachodnich i ich imperialnych planów wyzyskiwania Chin. Zachód nie zamierzał zmieniać swojej polityki, co zostało wymownie podkreślone na konferencji wersalskiej. Po znormalizowaniu stosunków pomiędzy oboma krajami Rosja poczyniła zdecydowane kroki, aby skontaktować się z przedstawicielami kiełkującego ruchu marksistowskiego w Chinach.

Komuniści zdawali sobie sprawę, że w ówczesnych realiach politycznych na własną rękę niczego nie zdziałają. Militaryści brutalnie sprzeciwili się próbom założenia związku zawodowego dla pracowników magistrali kolejowej Pekin-Hankou. Strajk protestacyjny został krwawo stłumiony, a życie straciło 37 robotników. Dalsze represje doprowadziły do rozwiązania wielu związków i impasu w partii. Przyparci do muru przywódcy ugrupowania postanowili połączyć siły z resztkami opozycji – Chińską Partią Narodową, powołaną przez Sun Yat-sena w 1919 roku.

Tekst: Milena Świeboda

Źródła:

„Historia Chin” Witold Rodziński

https://www.languageonthemove.com/the-linguistic-legacy-of-the-may-4-movement/

Źródła zdjęć:

1. https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%BA%94%E5%9B%9B%E8%BF%90%E5%8A%A8
2. https://en.wikipedia.org/wiki/May_Fourth_Movement
3. https://www.languageonthemove.com/the-linguistic-legacy-of-the-may-4-movement/
4. https://supchina.com/2018/04/25/mingbai-lu-xun-father-of-chinese-literature-doctor-of-souls/
5. https://zh.wikipedia.org/wiki/%E4%B8%AD%E5%9B%BD%E5%85%B1%E4%BA%A7%E5%85%9A

Redakcja: Leszek B. Ślazyk

e-mail: kontakt@chiny24.com

© 2010 – 2022 www.chiny24.com