Rewolucja kulturalna – dekada terroru w Chinach

Milena Świeboda 08-06-2022

0 4 101

Po katastrofalnej w skutkach kampanii Wielkiego Skoku Naprzód Mao Zedong utracił wiele ze swojego autorytetu, nieformalnie odsunięto go od partyjnego przywództwa. Jego miejsce zajęli umiarkowani politycy, którzy za główny cel obrali odbudowanie zrujnowanej gospodarki. Pragnąc odzyskać swoją pozycję, Mao Zedong ogłosił konieczność zapoczątkowania nowej kampanii ideologicznej, która miała za zadanie „oczyścić” chińskie społeczeństwo z elementów prawicowych. Rewolucja szybko wymknęła się spod kontroli jej przywódców, a kraj pogrążył się w anarchii. Rewolucja kulturalna dobiegła definitywnego końca dopiero w 1976 roku, a jej wpływ jest odczuwany w Chinach po dziś dzień.

Wedle założeń maoizmu, rewolucja jest zjawiskiem permanentnym, a wraz z rozwojem socjalizmu dochodzi do zaostrzenia walki klasowej w łonie społeczeństwa. Kierując się ową argumentacją, Mao Zedong zaklasyfikował ówczesne kierownictwo KPCh jako wrogów ludu, planujących dokonania restauracji kapitalizmu. Ich obalenie miało być początkiem szeroko zakrojonej rewolucji społeczno-politycznej, podczas której ze społeczeństwa zostaną wyeliminowane wszystkie „nieczyste” elementy, a w efekcie której kraj ogarnie powszechny dobrobyt.

Mao Zedong planował przeprowadzić rewolucję z wykorzystaniem dwóch głównych sił: armii (pod komendą jego bliskiego sojusznika Lin Biao) oraz starannie zindoktrynowanej młodzieży. Nadzór nad wdrażaniem kampanii sprawował pięcioosobowy zespół, w skład którego weszli najbliżsi sojusznicy Mao (m.in. jego żona, Jiang Qing). W krótkim okresie przejęli oni kompetencję Biura Politycznego i przekształcili się w jedyną faktyczną siłę polityczną w kraju. Pierwszą salwą rewolucji kulturalnej była publikacja artykułu krytykującego sztukę autorstwa wiceburmistrza Pekinu, Wu Hana. Sztuka opowiadała o cnotliwym polityku dynastii Ming, który został pozbawiony stanowiska za mówienie prawdy. Przedstawienie zostało zinterpretowane jako zakamuflowany atak na Mao Zedonga, a Wu podzielił los bohatera swojego dramatu. Został zdymisjonowany i wsadzony do więzienia, gdzie zmarł w wyniku tortur.

Jiang Qing była czwartą żoną Mao Zedonga. W szczytowym okresie rewolucji kulturalnej miała znaczący wpływ na sprawy państwa, szczególnie w sferze ideologii, kultury i sztuki. Nadzorowała instytucje propagandowe i publiczne media. Po latach została skazana na dożywocie podczas procesu Bandy Czworga w 1983 roku. W 1991 roku popełniła samobójstwo przez powieszenie. Podpis na plakacie głosi: Niezwyciężona myśl Mao Zedonga oświetla scenę sztuki rewolucyjnej!

16 maja 1966 roku wydano apel nawołujący do dalekosiężnej czystki aparatu partyjnego i państwowego, w którego szeregi mieli przeniknąć przedstawiciele burżuazji. Powołano Grupę ds. Rewolucji Kulturalnej, która podlegała bezpośrednio Mao Zedongowi (przyszła Banda Czworga). Jednocześnie nastąpiła szeroko zakrojona mobilizacja młodzieży do działań rewolucyjnych. 29 maja powstał pierwszy oddział Czerwonej Gwardii, złożony z uczniów szkoły średniej przy uniwersytecie Tsinghua w Pekinie. W ciągu następnych kilku miesięcy, ruch Czerwonej Gwardii rozprzestrzenił się na wszystkie główne ośrodki miejskie. Gdy miesiąc później ugrupowanie uzyskało monopol nad środkami masowego przekazu, rozpoczęła się krzykliwa nagonka nawołująca do ataku na „upiory i potwory” zagnieżdżone w aparacie państwowym. Próby opanowania sytuacji przez Liu Shaoqi i jego współpracowników zakończyły się fiaskiem. Czerwonogwardziści, czując poparcie Mao, stali się jeszcze bardziej brutalni i zawzięci w swoich atakach.

Hunwejbini – chińscy czerwonogwardziści, rok 1966.

Qigang Chen (kompozytor, obecnie mieszkający we Francji) był uczniem szkoły średniej w 1966 roku, gdy rozpoczęto przygotowania do rewolucji. “Gdy rewolucja dopiero się zaczynała, mówiłem na głos to co myślę. Dzień po tym, jak coś [niezgodnego z linia polityczną- red.] powiedziałem otwarcie, w nocy na kampusie pojawił się wielki plakat: “Uratuj reakcyjnego mówcę Chen Qiganga”. Byłem młody, nie wiedziałem co się dzieje. Wczoraj byliśmy kolegami z klasy, jakim cudem jesteśmy teraz wrogami? Wszyscy zaczęli mnie sabotować. (…) Cała sprawa wymknęła się spod kontroli. Uczniowie przyprowadzali do szkoły osoby starsze i pastwili się nad nimi. Bili swoich nauczycieli i dyrektorów. Jeden student, dwa albo trzy lata starszy ode mnie, pobił gołymi rękami na śmierć dwie starsze osoby. Nikt o tym nie mówi, nawet dzisiaj. Wszyscy wiemy, kto to zrobił, ale tak po prostu jest.” Chen spędził trzy lata w obozie reedukacyjnym.

8 sierpnia 1966 roku zwołano zgromadzenie, na którym przyjęto 16-punktowy program rewolucji kulturalnej. Dokument został sporządzony przez Mao Zedonga, który ostrzegał ludność przed powrotem burżuazyjnych idei, obyczajów i pomysłów. W tydzień po Plenum oddziały czerwonogwardzistów z całego kraju zebrały się w stolicy. Punktem szczytowym tej niemal misyjnej wędrówki było osiem gigantycznych parad i spotkań na Placu Niebiańskiego Spokoju, podczas których młodzież oddawała hołd Wielkiemu Wodzowi.

Na cześć Mao Zedonga skandowano prastary okrzyk „Wan sui” (Żyj nam dziesięć tysięcy lat), niegdyś zarezerwowany wyłącznie dla cesarzy. Do czerwonogwardzistów niedługo później przyłączyli się Rewolucyjni Rebelianci, rekrutujący się spośród robotników i pracowników.

W październiku i listopadzie kampania propagandowa przeciwko kapitalistycznym elementom w łonie społeczeństwa nabrała rozpędu. „Prawicowców” siłą wyprowadzano z domów, okradano, torturowano, zsyłano na wieś lub do obozów pracy w celu „reedukacji”. W ramach walki z „Czterema Starymi Rzeczami” oddziały czerwonogwardzistów dewastowały antyczne zabytki chińskiej kultury. Dochodziło do takich wynaturzeń jak otwieranie grobowców. Szczątki cesarza Wanli z dynastii Ming i jego żony zostały wyciągnięte z trumien, a następnie pośmiertnie „denuncjowane” i spalone. Życie kulturalne Chin zamarło na całą dekadę. Wszystkie książki o „kontrrewolucyjnym charakterze” należało spalić. Pod nadzorem Jiang Qing zainicjowano transformację tradycyjnej opery chińskiej, tworząc propagandowe paszkwile pod szyldem „opery rewolucyjnej”. Inteligenci i działacze partyjni byli poddawani brutalnym represjom, mnożyły się samobójstwa jako forma niemego protestu przeciwko uciskowi. Według danych z procesu Bandy Czworga, 729 tysięcy osób fałszywie skazano i prześladowano, w tym 34 000 prześladowano „aż do śmierci”.

Gubernator prowincji Heilongjiang Li Wanfu upokarzany publicznie za posiadanie długich włosów.

Mężczyzna rozbijający antyczną rzeźbę. Podczas trwania rewolucji zabroniono obchodzenia tradycyjnych świąt, praktykowania kultu przodków, a nawet urządzania ślubów i pogrzebów. W ramach walki z „Czterema starymi rzeczami” zdewastowano ogromną ilość zabytków. Dzięki interwencji Zhou Enlaia ocalało m.in. Zakazane Miasto (czerwonogwardziści zdążyli wyburzyć tylko XV-wieczne mury), jaskinie Mogao oraz świątynie na Tai Shan.

Zhang Lifan, historyk i wykładowca uniwersytecki, w następujący sposób opisuje wydarzenia tego okresu: “Przemoc stała się powszechna po 18 sierpnia 1966 roku [Od wielkiego wiecu Mao z Czerwonogwardzistami – dopisek autorki]. Wszędzie na ulicach można było zobaczyć skulonych ludzi, katowanych przez tłumy. Nie było żadnych granic. Widziałem, jak czerwonogwardzistka bije studenta. Gdy ludzie wokół kazali jej przestać, odezwała się: “Przewodniczący Mao kazał mi go pobić!” (…) W tamtym czasie wszystko to robili ci, którzy “urodzili się czerwoni”. Jeżeli pochodziłeś ze złej rodziny, nie mogłeś wstąpić do Czerwonej Gwardii.” Ojciec Zhanga był działaczem demokratycznym. Z tego względu rodzina została uznana za prawicowców i poddana represjom.

Jedną z ofiar rewolucji kulturalnej jest syn Deng Xiaopinga, Deng Pufang. Został wyrzucony z okna czwartego piętra przez działaczy Czerwonej Gwardii, w wyniku czego doznał uszkodzenia rdzenia kręgowego i trwałego paraliżu. Od początku lat 80. prowadzi aktywną działalność na rzecz osób niepełnosprawnych w Chinach.

Liu Shaoqi został pozbawiony wszelkich stanowisk i wtrącony do aresztu. Wyrzucono go z partii, uprzednio doklejając łatkę „kontrrewolucjonisty, renegata, zatajonego zdrajcy i łamistrajka”. Zmarł w więzieniu w 1969 roku, w wyniku nieleczonej choroby i złych warunków bytowych. W tym samym czasie ze stanowiska został odsunięty również Deng Xiaoping. W 1969 roku w ramach reedukacji został zesłany do prowincji Jiangxi, gdzie pracował w fabryce jako robotnik. Z kolei Zhou Enlai uniknął losu swoich towarzyszy tylko i wyłącznie dzięki zręcznemu lawirowaniu pomiędzy skonfliktowanymi ugrupowaniami. Pozornie wyraził swoje poparcie dla rewolucji kulturalnej, podczas gdy prywatnie wypowiadał się bardzo negatywnie o poczynaniach rewolucjonistów i samym Mao. Korzystając ze swojej pozycji, starał się łagodzić szkody wywołane radykalizmem rewolucjonistów i aktywnie pomagał represjonowanym obywatelom. Chociaż Zhou uniknął prześladowań, nie był w stanie uratować swoich najbliższych. Adoptowana córka Zhou, Sun Weishi (pierwsza kobieta ryżyser dramatu Huaju), została aresztowana przez Czerwonogwardzistów z powodu konfliktu z Jiang Qing. Zmarła w więzieniu, po siedmiu miesiącach nieustannych tortur i gwałtów.

Jednym z najbardziej absurdalnych przejawów kultu Mao Zedonga była “mangowa gorączka”. W 1968 roku Mao Zedong otrzymał od ministra spraw zagranicznych Pakistanu skrzynię z mango. Owoce rozdał zakładom robotniczym, gdzie pokryte woskiem wystawiono do publicznego wglądu. Gdy mango zaczęły się psuć, ugotowano ich miąższ w ogromnym garnku z gorącą wodą. Następnie odbyła się uroczysta ceremonia, podczas której z niemal nabożną czcią przekazywano sobie z rąk do rąk wywar z mango – owocu, którego dotykał sam Wielki Wódz.

W lutym 1967 roku powołano Komitet Rewolucyjny. Miał on zostać oparty na trzech głównych siłach – armii, zaufanych kadrach partyjnych oraz przedstawicielach nowych organizacji rewolucyjnych. Jednakże, już w toku pierwszych dwóch miesięcy trwania rewolucji stało się jasne, że Pekin stracił panowanie nad jej przebiegiem. Na wierzch wyszły ostre konflikty i animozje w łonie społeczeństwa ChRL. Kraj ogarnęła anarchia. W Pekinie poszczególne frakcje prowadziły ze sobą walki, a na południu kraju dochodziło do zbrojnych wystąpień, które pochłonęły setki ofiar. Oddziały Czerwonej Gwardii na uniwersytecie Tsinghua gorliwie niszczyły teren uczelni i mordowały się wzajemnie. Punktem zwrotnym było aresztowanie partyjnych delegatów w Wuhanie przez lokalne dowództwo rewolucjonistów. Mao Zedong podjął decyzję o konieczności ukrócenia ekscesów czerwonogwardzistów. Pod koniec sierpnia 1968 roku, Armia Ludowo-Wyzwoleńcza otrzymała rozkaz ustabilizowania sytuacji. W ciągu następnych miesięcy prawie 20 mln czerwonogwardzistów zostało zesłanych na wieś. Wielu z nich straciło życie.

Grupa dzieci przed portretem Przewodniczącego Mao. W dłoniach trzymają „czerwone książeczki”, zawierające najważniejsze cytaty Mao Zedonga. Każdy Chińczyk był zobowiązany do znajomości treści książeczki.

Podczas IX Zjazdu KPCh w 1969 roku, Lin Biao został mianowany oficjalnym następcą Mao Zedonga. Partia podzieliła się na trzy rywalizujące ze sobą frakcję: militarystów Lin Biao, pragmatyków Zhou Enlaia oraz rewolucjonistów Jiang Qing. Lin wykorzystywał podległą mu armię do zwiększania swoich wpływów nad partią. W lipcu 1972 roku „wyszło na jaw”, że wyznaczony następca jakoby „planował zabójstwo Wielkiego Wodza”. Lin Biao został prawdopodobnie zamordowany wraz z rodziną. Zginął, gdy – jak oficjalnie informowano – próbował zbiec samolotem do Związku Radzieckiego po nieudanym zamachu na Mao. Okoliczności jego śmierci pozostają zagadkowe, a prawdziwość twierdzeń o planowanym przewrocie jest wysoce dyskusyjna. Niezależnie od rzeczywistego przebiegu wydarzeń, zarówno Lin jak i jego zwolennicy zniknęli z areny politycznych zmagań.

Po wyeliminowaniu frakcji militarystów, na prowadzenie w partii wysunęło się ugrupowanie Zhou Enlaia. Zhou starał się wzmocnić aparat państwowy i wysunął program czterech modernizacji, którego urzeczywistnienie zostało poważnie zahamowane przez rewolucję. Przywrócił stosunki z zagranicą oraz zadbał o rehabilitację działaczy partyjnych represjonowanych w trakcie rewolucji. Dzięki jego wpływom, Deng Xiaoping został wicepremierem w 1973 roku.

Zhou Enlai zmarł na raka w 1976. Kilka miesięcy później, na Placu Niebiańskiego Spokoju w Pekinie zjawił się kilkutysięczny tłum, aby wyrazić szacunek i uznanie dla zmarłego. Po jego śmierci rząd podjął wysiłki mające na celu zdyskredytować postać premiera w oczach społeczeństwa. Efekt był dokładnie odwrotny. Zwykli ludzie darzyli Zhou szacunkiem i sympatią, ze względu na jego heroiczne zachowanie podczas rewolucji kulturalnej.

Mao Zedong zmarł 9 września 1976 roku. Jego następcą został Hua Guofeng, co było nieprzyjemnym zaskoczeniem dla dotychczasowych sojuszników Wielkiego Wodza. Z inicjatywy Deng Xiaopinga i marszałka Ye Jianyinga, nowy przewodniczący wydał rozkaz aresztowania Bandy Czworga. Gdy wiadomość o zatrzymaniu głównych przywódców rewolucji trafiła do opinii publicznej, rozentuzjazmowane tłumy wybiegły na ulicę. Rewolucja kulturalna dobiegła końca.

Tekst: Milena Świeboda

Źródła:

„Historia Chin” Witold Rodziński

https://www.nytimes.com/interactive/2016/05/16/world/asia/17china-cultural-revolution-voices.html?fbclid=IwAR0Z26h3Wg_NTKNVPHo1uPciAD4m8FpQ8kuy_vrfqePULhONhfKC3KBgK60&mtrref=l.facebook.com&assetType=PAYWALL

Źródła zdjęć: