Za czasów dynastii Qing, Chiny weszły w okres przewlekłej stagnacji gospodarczej. Zaściankowość i konserwatyzm mandżurskiej władzy skutecznie utrudniały przeprowadzenie jakichkolwiek działań mających na celu unowocześnienie kraju. Chiny pozostawały państwem feudalnym z monarchią absolutną, którego gospodarka opierała się prawie wyłącznie na rolnictwie. Ten niekorzystny etap zastoju gospodarczego w Chinach zbiegł się z dynamicznymi zmianami w Europie i szczytowym okresem rewolucji przemysłowej. Przepaść pomiędzy technologicznym zaawansowaniem Chin i mocarstw kolonialnych powiększała się z roku na rok.
Okres rządów cesarza Qianlonga (ur. 25 września 1711, zm. 7 lutego 1799, panujący w latach 1735–1796) to pozorna kontynuacja mandżurskiej potęgi. Szczególnie niesamowite wydają się szeroko zakrojone kampanie militarne, w wyniku których do państwa Qingów przyłączono olbrzymie połacie terenów zachodnich (m.in. zdobyto obecny Xinjiang). Chiny umocniły swoje panowanie w Tybecie i sukcesywnie zduszały wszystkie tendencje antyrządowe: stłumiono powstanie ludności Miao na południu oraz (z ogromnym wysiłkiem) spacyfikowano zryw sekty Białego Lotosu. Pierwsze lata panowania cesarza zapowiadały się obiecująco, szczególnie z perspektywy polityki zagranicznej i umacniania lokalnego statusu Qingów. Niestety, na zapowiedziach się skończyło. Dynastię trawiła korupcja o wręcz groteskowych rozmiarach, a kraj pogrążał się w kryzysie gospodarczym. Wszelkie propozycje reform spotykały się z natychmiastową opozycją ze strony konserwatywnych konfucjanistów i przekupnych urzędników. Nawet pozorne zwycięstwa i sukcesy polityki ekspansywnej miały swoją mroczną stronę, która odzwierciedlała stopień zepsucia państwa.
Człowiekiem-symbolem ówczesnych czasów był dworski urzędnik oraz ulubieniec cesarza, Heshen. Jeśli wierzyć ówczesnym relacjom, Heshen zgromadził w swoim prywatnym skarbcu równowartość 15 budżetów państwa. Kontrolował każdy aspekt wewnętrznej polityki, a na podległych mu stanowiskach obsadzał swoich krewnych. Zakres jego władzy był tak rozległy, że uzyskał nieoficjalne miano „drugiego cesarza”. Sam władca darzył swojego faworyta tak ślepą sympatią, że zezwalał mu praktycznie na wszystko. Okres wszechwładzy Heshena zakończył się wraz ze śmiercią Qianlonga: jego następca oskarżył dostojnika o nadużywanie kompetencji i zmusił do popełnienia samobójstwa.
Heshen nie był odosobnionym przypadkiem, ale zdecydowanie był najbardziej prominentny. Słynne wyprawy militarne, którymi tak bardzo lubił chełpić się cesarz, były głównym przedmiotem korupcji na dworze. Generałowie naumyślnie przedłużali kampanie, wysyłając władcy fałszywe meldunki o zwycięstwach, a następnie zagarniali dla siebie przesyłane pieniądze (owe „zwycięstwa” często polegały na mordowaniu niewinnych chłopów). Ponadto, niegdyś niepokonana chorągiew mandżurska była coraz mniej wydolna. Najbardziej znamiennym przykładem bezużyteczności ówczesnych sił zbrojnych były próby stłumienia powstania stowarzyszenia Białego Lotosu, które ciągnęło się przez prawie dekadę. Przyciśnięta do muru armia mandżurska zaczęła stosować politykę „spalonej ziemi” we własnym kraju: pozbawiano powstańców żywności, a głodujących chłopów zmuszano do wstąpienia w szeregi Mandżurów. Tym samym powstała kilkuset tysięczna milicja chłopska, która stłumiła zryw swoich współbraci w biedzie. Po zakończeniu powstania milicję czym prędzej rozwiązano, a generałowie mandżurscy zostali obsypani nagrodami i tytułami.
Kosztowne kampanie militarne nadwyrężały państwowy skarbiec, ale nie były jedyną przyczyną problemów finansowych dynastii. Zmianie uległ charakter stosunków handlowych pomiędzy Europą i Chinami. Aż do XIX wieku Chiny nie czerpały większych korzyści z międzynarodowego handlu (w tym sensie, że głównie eksportowały, a nabywały znikome ilości towarów – dlatego też Europejczycy za zakupione towary zmuszeni byli płacić srebrem – w Chinach posługiwano się pieniądzem (monetami) bitymi w srebrze. Chiny były podówczas w zasadzie samowystarczalne, ponadto produkty takie jak jedwab, porcelana i inne nie odnajdywały w oczach chińskich kupców niczego równie wartościowego wśród europejskich towarów. Tworzył się nieustająco narastający deficyt handlowy na niekorzyść państw i kompanii handlowych z Zachodu. Rządy państw europejskich dosłownie stawały na głowie, aby coś Chińczykom sprzedać.
Poniższy fragment odpowiedzi cesarza Qianlonga na prośbę króla Jerzego III o rozszerzenie kontaktów handlowych z Chinami idealnie odzwierciedla ówczesną mentalność Qingów i ich postawę wobec europejskich żądań:
Posiadamy wszystko, co istnieje. Nie przywiązuję wagi do przedmiotów dziwnych lub wymyślnych i nie odczuwam potrzeby posiadania wyrobów Waszego kraju… nasze Cesarstwo posiada wszystkie rzeczy w nieprzebranej obfitości i nie brakuje nam żadnych produktów wewnątrz jego granic. Nie istnieje zatem potrzeba przywożenia wyrobów barbarzyńców w zamian za nasze własne wytwory. Ponieważ jednak herbata, jedwab i porcelana produkowane przez Cesarstwo są całkowicie niezbędne dla narodów Europy i dla Was, pozwoliliśmy, co jest wyjątkową oznaką łaski, kupcom europejskim osiedlić się w Kantonie (…)
Głównym partnerem handlowym była Anglia, która zawierała transakcje za pośrednictwem Kompanii Wschodnioindyjskiej. Podstawią prowadzenia wymiany w Chinach (a dokładniej w Kantonie; po zarządzeniu krajowej izolacji, wymiana handlowa została ograniczona do jednego portu) był cech kupiecki, Kohong. Kupcy zagraniczni mogli zawierać transakcje wyłącznie z przedsiębiorstwami zrzeszonymi w Kohongu. Cech kupiecki znalazł się w pewnym momencie pod nadzorem rządu i stał się kolejnym źródłem korupcji i oportunizmu: aby transakcja się powiodła, należało zapłacić chińskiemu urzędnikowi łapówkę, której wysokość mogła się różnic w zależności od dnia i kaprysu. Ponadto, kupcy zagraniczni podlegali licznym nieuporządkowanym przepisom, regulującym zarówno tryb ich życia w Kantonie, jak i wiele aspektów prowadzenia działalności handlowej.
Kupcy angielscy zaczęli sprowadzać do Chin rosnące ilości opium, które pochodziło z ich indyjskich upraw. O ile samo opium było znane w Chinach i wykorzystywane od stuleci jako lekarstwo, to zwyczaj palenia był tu stosunkowo nowy i został przejęty od Holendrów na początku XVIII wieku. Anglicy przyczynili się do rozpowszechnienia opium wśród chińskiej ludności, zbijając na tym fortunę. Szacuje się, że zyski ze sprzedaży narkotyku stanowiły wówczas 1/10 wszystkich dochodów, które generowała Kompania Wschodnioindyjska.
Pomijając druzgoczące konsekwencje palenia opium na stan zdrowia i kondycje społeczeństwa, nieuczciwa wymiana z Anglią przyczyniła się do zapaści gospodarczej. Z Chin zaczęło odpływać srebro, co doprowadziło do gwałtownego wzrostu cen krajowego kursu srebra w stosunku do podstawowego środka płatniczego, jakim był pieniądz miedziany. Wówczas dynastia Qing postanowiła zainterweniować i wprowadziła zakaz handlu opium (zakaz był egzekwowany niekonsekwentnie i przez to powtarzany trzykrotnie). Wówczas wymiana przyjęła formę kontrabandy. Przemyt był realizowany przez kupców cudzoziemskich i wspierany przez zastępy skorumpowanych urzędników chińskich. Tym samym postępowała społeczna demoralizacja – problem wciąż narastał.
Przyparci do muru Qingowie postanowili skutecznie rozprawić się z nielegalną dystrybucją narkotyku. Wówczas na chińskiej scenie politycznej pojawił się Lin Zexu, którego nieprzekupność i determinacja miały kluczowe znaczenie dla powodzenia sprawy. Lin Zexu był gubernatorem dwóch prowincji, a pod jego nadzorem całkowicie wypleniono lokalną plagę opium. Cesarz, widząc jego zaangażowanie, nakazał Linowi udać się do Kantonu, aby raz na zawsze zlikwidować problem u samego źródła.
Lin nakazał cudzoziemskim kupcom przekazać zapasy opium chińskim przedstawicielom oraz podpisać dokument, w którym zobowiązywali się do niesprzedawania opium pod groźbą kary. W reakcji na żądanie strony chińskiej Brytyjczycy przekazali 1037 skrzyń z opium, co stanowiło zaledwie ułamek zgromadzonych zapasów, które Brytyjczycy pośpiesznie przenosili na statki. Lin Zexu zorientowawszy się, że jest oszukiwany nakazał chińskim oddziałom otoczyć brytyjskie manufaktury i zmusił przebywający tam chińskich robotników do opuszczenia zakładów. To działanie wywarło zamierzony efekt: większość kupców przystało na qingowskie warunki i przekazało 99% zapasu opium (20 283 skrzyń) Chińczykom. 3 czerwca 1839 roku rozpoczęto publiczny proces niszczenia zebranych skrzyń. Opium mieszano z wapniem, solą i wodą, a następnie zrzucano do morza.
Po zniszczeniu skrzyń Lin zarządził zniesienie dotychczasowych ograniczeń handlowych. Jednakże Brytyjczycy pod przywództwem głównego Nadzorcy Handlu, Charlesa Elliota, opuścili Kanton i oczekiwali na pojawienie się wojskowych posiłków. W tym czasie sprzedaż opium była kontynuowana w innych częściach wybrzeża Chin, gdzie władza Lina nie sięgała.
Stosunki chińsko-angielskie zaostrzyły się jeszcze bardziej w momencie, gdy grupa brytyjskich marynarzy zamordowała chińskiego chłopa. Brytyjczycy spróbowali zamieść całą sprawę pod dywan, podczas gdy Lin domagał się wydania morderców i postawienia ich przed krajowym sądem. Gdy Anglicy zignorowali żądania, Qingowie zarządzili bojkot statków brytyjskich, pozbawiając ich dostępu do wody i żywności z kontynentu. Wówczas Elliot zorganizował zbrojną demonstrację, która przekształciła się w otwarty konflikt po przybyciu okrętów angielskiej marynarki. Formalnie rząd Wielkiej Brytanii nigdy nie wydał żadnej deklaracji wojny – po prostu kontynuowano przysyłanie dodatkowych oddziałów w okolice Chin.
Brytyjczycy żądali wypłacenia odszkodowania za koszty wojenne oraz otrzymania rekompensaty za zniszczone opium, zniesienia wszystkich ograniczeń handlowych i tym samym nawiązania stosunków na zasadzie „równości”. Pomijając techniczną i militarną przepaść pomiędzy stronami konfliktu, Qingowie wykazali się skrajną niekompetencją przy wyborze ludzi do prowadzenia negocjacji. Najsilniejsze stronnictwo na dworze skupiało się wyłącznie na zabezpieczeniu stabilności mandżurskiej władzy, a nie na rozwiązaniu samego problemu opium, bądź zagrożenia ze strony kolonistów. W związku z tym pozbyli się ludzi postulujących zdecydowane działania przeciwko Brytyjczykom (przede wszystkim Chińczyków). Ofiarą tej „czystki politycznej” padł również Lin Zexu, którego obarczono winą za nieudaną konfiskatę opium i wywołanie konfliktu na niekorzyść Chin. W 1841 roku został odgórnie oddelegowany do Xinjiangu, a jego miejsce zajął skorumpowany urzędnik mandżurski. Archaiczne uzbrojenie i taktyki prowadzenia walk przez Qingów nie mogły równać się z potencjałem brytyjskim, a pertraktacje nie przyniosły rezultatów. Okręty brytyjskie zajęły Kanton, a niedługo później w granice Chin weszły oddziały brytyjskiej piechoty. Gdy wrogie wojska zbliżyły się do stolicy, dwór Qingów skapitulował.
W 1842 roku Brytyjczycy narzucili Chinom swoje warunki, które przeszły do historii jako Traktat Nankiński. W wyniku tego haniebnego porozumienia, Chiny musiały wypłacić Wielkiej Brytanii 21 milionów dolarów, otworzyć pięć dużych portów oraz zlikwidować Kohong. Anglii został odstąpiony Hong Kong (po wsze czasy), a przedstawiciele Wielkiej Brytanii otrzymali prawa eksterytorialne, tworząc tym samym z Chin pseudo-kolonię brytyjską. Co ciekawe, kwestia opium nie została nawet wspomniana w traktacie. Na prośbę chińskich przedstawicieli o ograniczenie uprawy i dystrybucji opium, Anglicy odparli, że jeżeli przestaną je sprzedawać, znajdą się inni, którzy ich zastąpią. Wysunęli również propozycję zalegalizowania narkotyku, co zostało zrealizowane dopiero po drugiej wojnie opiumowej.
Podpisanie traktatu nankińskiego jest umownym początkiem okresu hańby i upokorzeń, które spadły na Chiny ze strony Europejczyków. Coraz więcej osób zaczęło zdawać sobie sprawę z konieczności zmodernizowania państwa i odejścia od systemu feudalnego. Minęło wiele dekad, nim pierwsze ruchy reformatorskie podjęły próby realizacji tych postulatów. Jednak na pierwsze objawy społecznego niezadowolenia nie trzeba było długo czekać. W 1850 roku rozpoczął się zryw chłopski, który wstrząsnął całym krajem i zagroził władzy mandżurskiej: powstanie Tajpingów.
Tekst: Milena Świeboda
Źródła:
Witold Rodziński „Historia Chin”
W powyższym artykule wykorzystano osobiste notatki autorki z przedmiotu „Historia Chin” wykładanym na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu przez Dr. Kamila Burkiewicza.
Źródła ilustracji:
- https://www.thegreatcoursesdaily.com/the-british-mission-to-china-imperial-hubris-in-a-time-of-agrarian-crisis/
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Koutou#/media/Plik:Yamen-sitzung.jpg
- https://www.gushiciku.cn/dl/1pYAq/zh-hk
- https://en.wikipedia.org/wiki/Lai_Afong#/media/File:China,_Opium_smokers_by_Lai_Afong,_c1880.JPG
- https://pl.wikipedia.org/wiki/Lin_Zexu#/media/Plik:Destruction_of_opium_in_1839.jpg
- https://www.britishmuseum.org/collection/object/P_2000-0521-139
Redakcja: Leszek B. Ślazyke-mail: kontakt@chiny24.com
© 2010 – 2022 www.chiny24.com
