Dzisiaj, 5 marca 2018 roku mija 120 rocznica urodzin jednej z najbardziej znanych postaci najnowszej historii Chińskiej Republiki Ludowej. Tą postacią jest Zhou Enlai (1898 – 1976) wieloletni premier rządu ChRL w okresie sprawowania władzy przez Mao Zedonga.
Przez długi czas uważano, że Zhou urodził się Huai’an w prowincji Jiangsu w istocie jednak ród Zhou przeniósł się tam z Shaoxingu kiedy Enlai był bardzo małym dzieckiem. Zatem to Shaoxing, moja ulubiona „wieś” jest miejscem urodzenia Zhou. Potwierdzał to sam wielokrotnie, tu znajduje się muzeum jego pamięci, zresztą w budynku – „podarunku narodu”, ofiarowanym premierowi latach 50. XX wieku (Zhou podarował go z kolei narodowi po zakończeniu renowacji, prawdopodobnie około 1958 roku)
Ród Zhou, wcześniej znaczny i możny, pod koniec czasów cesarstwa znacznie podupadł, nie wpłynęło to jednak na stosunek członków rodziny do edukacji dzieci. Edukacją małego Zhou zajmowała się żona jego wuja, który adoptował chłopca, by nie umrzeć bezdzietnie. Jako czterolatek Zhou umiał przeczytać i napisać kilkaset chińskich znaków. Po śmierci rodziców adopcyjnych, jak i biologicznych trafił pod skrzydła kolejnego wuja, Yikanga mieszkającego w Shenyang, na północy Chin. Tam mógł uczęszczać do szkoły Tung Guan, która stosowała nowoczesny program nauczania obejmujący matematykę, fizykę, literaturę, geografię, historię i inne przedmioty nieobecne w tradycyjnych chińskich szkołach. Po ukończeniu Tung Guan w wieku lat 15 (1913) Zhou rozpoczął naukę w Nankai School w Tianjinie, szkole prestiżowej szkole założonej przez amerykańskich misjonarzy. Zarówno w Tung Guan jak i w Nankai Enlai miał kontakt z zachodnimi publikacjami, poznał współczesne światowe nurty myśli politycznej. Zaczął się interesować polityką i brać w niej czynny udział. W 1919 roku został uwięziony za udział w Ruchu 4 Maja. Po wyjściu na wolność udał się na studia do Japonii, ale nie mógł się tu odnaleźć. Militarystyczna Japonia była zbyt odległa od jego ideałów. Za namową kolegi z Nankai wyruszył do Anglii, tam jednak się okazało, że nie będzie go stać na studia na Wyspach. Spróbował szczęścia na kontynencie europejskim. W latach 1920-1924 studiował: we Francji (1920-1922), gdzie poznał między innymi Deng Xiaopinga i w Niemczech (1923-1924). We Francji w 1922 roku wstąpił do Komunistycznej Partii Chin, w tym samym roku założył tu europejską sekcję partii.
„Wszyscy ci starzy funkcjonariusze słuchali mnie i wołali „Niech żyje Mao!”, (…) ale ich okrzyki nie płynęły z serca. Zawsze zdawałem sobie z tego sprawę. Otchłani, która dzieli mnie od premiera, nic nigdy nie zasypie.” Mao Zedong
Po powrocie do Chin był w latach 1924-1926 szefem wydziału politycznego akademii wojskowej w Huangpu (Whampoa) stworzonej przez Sun Jat-sena. Został usunięty z tego stanowiska przez Czang Kaj-szeka, który nie widział możliwości dalszej współpracy z komunistami. Objął następnie funkcję szefa wydziału wojskowego Komunistycznej Partii Chin. W 1936 roku z ramienia KPCh prowadził w Xi’anie negocjacje z Kuomintangiem w sprawie utworzenia wspólnego frontu antyjapońskiego. Rozmowy nie zakończyły się sukcesem, głównie za sprawą Mao, który dla celów politycznych chciał, aby ciężar walki z Japończykami spadł na wojska Kuomintangu Czanga. Po zakończeniu wojny w latach 1945-1946 ponownie przewodniczył delegacjom KPCh podczas rozmów pokojowych z Kuomintangiem.
Po utworzeniu Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 roku objął funkcję premiera, którą do 1958 sprawował równolegle z funkcją ministra spraw zagranicznych. Jako minister spraw zagranicznych m.in. podpisał układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR w 1950 roku. Od 1956 był członkiem Stałego Komitetu Biura Politycznego KPCh i zastępcą przewodniczącego KC KPCh. W następstwie wieloletnich przygotowań, nieoficjalnych rozmów i pertraktacji wspólnie z Henry Kissingerem doprowadził do spotkania Richarda Nixona z Mao Zedongiem w Pekinie w 1972 roku, czego następstwem stało się nawiązanie relacji dyplomatycznych pomiędzy oboma państwami. To Zhou Enlai podczas tego spotkania, zapytany przez Nixona co sądzi o rewolucji francuskiej miał odpowiedzieć: „Za mało czasu minęło. Trudno jeszcze oceniać.”
Podczas rewolucji kulturalnej (1966-1976) Zhou miał dystansować się od partyjnych ekstremistów, udało mu się jednak zachować zajmowane stanowiska. Był też tą osobą, która ostatecznie zadecydowaa o losie Liu Shaoqi. Podczas 10 lat rewolucji kulturalnej starał się ratować chińską gospodarkę i chronić zabytki kultury przed zniszczeniem przez hunwejbinów (m.in. wprowadzając wojsko do Zakazanego Miasta). Starał się także chronić Deng Xiaopinga i doprowadził do przywrócenia mu stanowiska wicepremiera w 1973 roku.
W 1974 roku Zhou trafił do szpitala w związku z podejrzeniem (niedługo potwierdzonym) raka pęchcerza moczowego. Pomimo złego stanu zdrowia nie zaprzestał pracy i pełnił obowiązki premiera rządu ChRL. Zhou Enlai zmarł 8 stycznia 1976 roku. Wiec na cześć zmarłego premiera zorganizowany przez studentów w przededniu chińskiego Święta Zmarłych 4 kwietnia na placu Niebiańskiego Spokoju przerodził się w wielką demonstrację przeciwko „bandzie czworga”.
Zhou Enlai jest we współczesnych Chinach figurą szczególną. Świat wspominał go dobrze, więcej niż dobrze. Zhou w odróżnieniu od towarzyszy, a zwłaszcza Mao był wykształcony, świetnie się prezentował, umiał poruszać się w świecie, znał języki. Jego postawa podczas Rewolucji Kulturalnej zaskarbiła mu sympatię (niekoniecznie w pełni zasłużoną) zwykłych ludzi. Sympatię wśród Chińczyków zyskał też z pewnego powszechnie znanego, ale delikatnie przemilczanego powodu: Zhou Enlai przez większość swojego życia żył nie tylko w cieniu Mao Zedonga (z których to Zhou był tym „dobrym policjantem”), ale był przez Mao poniżany, wręcz terroryzowany. Wiadomo, że Mao zmuszał cyklicznie Zhou do pisania samokrytyk, do wygłaszania poniżających go samooskarżeń, przypisywanie sobie wyimaginowanych grzechów wobec partii, idei. Jednocześnie Zhou Enlai był jednym z najistotniejszych filarów władzy Mao, upokarzany i bezwzględnie traktowany nigdy Mao nie zdradził, nigdy przeciw niemu nie wystąpił. Sympatia zwykłych ludzi została po stronie ofiary. Powszechna w Chinach jest wiara, że Zhou żyłby znacznie dłużej, gdyby nie to, ze Mao osobiście zakazał leczenia premiera ChRL.
Zhou Enlai bez wątpienia jest jedną z najpopularniejszych postaci chińskiej mitologii rewolucyjnej. Obserwując przez ostatnie kilka dni mam wrażenie, że wspominający go historycy, badacze, członkowie partii różnego szczebla zdają się potwierdzać słowa samego Mao Zedonga: „Wszyscy ci starzy funkcjonariusze słuchali mnie i wołali „Niech żyje Mao!”, (…) ale ich okrzyki nie płynęły z serca. Zawsze zdawałem sobie z tego sprawę. Otchłani, która dzieli mnie od premiera, nic nigdy nie zasypie.”
Amen.
