Ochrona własności intelektualnej w Chinach – prawda czy fikcja?

Marta Szmidt-Husarz 20-11-2020

0 1 833

Niemal każdy, kto miał coś wspólnego z Chinami, słyszał mrożące krew w żyłach historie o bezczelnych kradzieżach patentów, bezceremonialnym używaniu cudzych znaków towarowych i powszechnym piractwie czyli wykorzystywaniu utworów bez wiedzy (i zgody) autorów. Oprócz zasłyszanych historii o nagminnym łamaniu praw własności intelektualnej z łatwością możemy na to znaleźć konkretne dowody: stosy różnej jakości towarów na straganach lokalnych „fejk marketów“, pirackie wydawnictwa (książki, filmy, muzyka, gry komputerowe itd.) do kupienia za grosze na Taobao (淘宝网) lub „skonsumowania“ na Youku (优酷网). Do tego oferowane przez chińskich producentów towary wszelakie wytwarzane, lub działające na bazie technologii wprost skopiowanych od konkurencji. I to wszystko dostępne na AliExpress z darmową dostawą do domu.

Foto.1: Samochód Landwind X7, czyli wierna kopia Range Rovera Evoque

Rozbój w biały dzień. W oczach społeczności międzynarodowej postępowanie karygodne i nie do przyjęcia. Zwłaszcza wtedy, kiedy rzecz dotyka zachodnie firmy zderzające się z chińskimi realiami gospodarczymi. Jak to możliwe? Co na to chińskie prawo? Co na to policja i sądy?

Kultura, czyli moje versus nasze

Trudno chińską pobłażliwość dla powszechnego łamania prawa własności intelektualnej zrozumieć bez pewnego wyjaśnienia. Wyjaśnienia, nie usprawiedliwienia. Mówiąc w dużym uproszczeniu, celem systemowej ochrony własności intelektualnej jest ochrona takich wytworów ludzkiego umysłu, które poprzez swoją wyjątkową wartość naukową bądź artystyczną „popychają“ daną cywilizację do przodu. Rozpostarcie parasola ochronnego nad dobrami takimi jak wynalazki czy utwory literackie i artystyczne stymuluje dalszą innowacyjność i pozwala społeczeństwu się rozwijać oraz konkurować z innymi osobami, firmami, instytucjami pod względem naukowym, kulturalnym czy gospodarczym.

Ze swej natury sama koncepcja praw własności intelektualnej związana jest przy tym nierozerwalnie z kulturą danego kręgu cywilizacyjnego, a więc również z charakterystycznymi dla danego społeczeństwa wzorami postępownia.

Kapitalistyczna kultura Zachodu oparta na kulcie własności prywatnej uznaje, że prawa własności intelektualnej, podobnie jak inne prawa własności, przysługują jednostkom, a więc w tym wypadku konkretnym twórcom czy wynalazcom. System prawny państw Zachodu skonstruowany jest więc tak, że pozwala twórcom bądź właścicielom praw wyłącznych na czerpanie korzyści majątkowych z tych praw oraz na pełną kontrolę nad sposobem ich wykorzystania. W tej gwarancji ochrony praw indywidulanych Zachód upatruje przy tym zachęty do dalszych innowacji, które ostatecznie przekładać się mają na rozwój gospodarczy całego społeczeństwa.

W Chinach zarówno tradycyjnych jak i współczesnych wszelkie dobra należały najpierw do cesarza, a później do ludu lub, jak kto woli, Państwa. Własność intelektualna jako wyraz indywidualnego aktu twórczego jednostki od zawsze miała więc rację bytu wyłącznie jako wartość służąca Ojczyźnie (我国), z której korzystać mógł każdy, pod warunkiem, że czyni to dla dobra ogólnego i w sposób kontrolowany przez państwo. Kopiowanie czy naśladowanie uważane było przy tym powszechnie za najwyższą formę uznania dla oryginalnego dzieła. Zgodniez tą koncepcją rozwój gospodarczy państwa chińskiego ufundowany był więc na nieograniczonym (niezależnym od woli autora) wykorzystaniu już istniejących rozwiązań w miejsce mozolnego, indywidualnego wypracowywania nowych.

Oczywista sprzeczność w podejściu do koncepcji praw własności intelektualnej w tych dwóch kręgach kulturowych doprowadziła do fali krytycyzmu wobec Chin ze strony społeczności międzynarodowej. Państwa Zachodu wskazywały, że chińskie prawo w żaden sposób nie chroni dóbr takich jak wynalazki, znaki towarowe czy utwory objęte prawami autorskimi, co przynosi Zachodnim firmom ogromne straty. Rzeczywisty problem tkwił jednak zawsze bardziej po stronie egzekwowania prawa niż samych przepisów.

Prawo, czyli patrzmy w lewo

Mylą się Ci, którzy myślą, że koncept ochrony własności intelektualnej to wyłącznie domena Zachodu. Zarówno znaki towarowe jak i patenty (wówczas rozumiane jako formy monopolu) znane były w Chinach już za panowania dynastii Tang (618-907 n.e.). W roku 835 n.e. ogłoszono pierwszą regulację odnoszącą się do praw autorskich. Ówczesne rozwiązania nie miały jednak wiele wspólnego z nowoczesnym pojmowaniem tych praw. Pierwszą oficjalną kodyfikacją regulującą prawa autorskie w Chinach był uchwalony w 1910 r. Kodeks prawa autorskiego dynastii Qing. Wzorowany na prawie japońskim służyć miał ochronie praw autora i wydawcy dzieła.

Po okresie zamętu czasów Republiki Chińskiej, wojny z Japonią, wojny domowej, a wreszcie początków ChRL odżywające kontakty z Zachodem wymusiły powrót do prac nad uregulowaniem tej dziedziny prawa. Współczesny system praw własności intelektualnej w Chinach oparty został tym razem na modelu zachodnim i niewiele się od niego różni. Tworzą go trzy podstawowe akty prawne uchwalone przez Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych (全国人民代表大会), tj.:

Prawo patentowe,
Ustawa o prawach autorskich oraz
Prawo znaków towarowych.

Chiński system prawny dopełniają w tym zakresie regulacje i wytyczne Stałego Komitetu OZPL (全国人民代表大会常务委员会), Rady Państwa ChRL (中华人民共和国国务院) oraz właściwych ministerstw i organów administracji. Częścią systemu własności intelektualnej są ponadto obwieszczenia, wytyczne i opinie Najwyższego Sądu Ludowego (最高人民法院).

Stan dzisiejszy jest jednak wynikiem dłuższego procesu. W wyniku presji ze strony społeczności międzynarodowej począwszy od lat 80-tych XX wieku Chiny dostosowywały przepisy i rozbudowywały administrację w tym zakresie. W 1982 r. roku ustanowiono pierwsze nowoczesne prawo znaków towarowych (中华人民共和国商标法）a w 1984 r. prawo patentowe（中华人民共和国专利法). Prawo autorskie (中华人民共和国著作权法）weszło w życie w roku 1990. Wyraźna zmiana polityki widoczna jest jednak od roku 2000r., kiedy cele związane z poprawą skuteczności ochrony własności intelektualnej w Chinach omawiane były szeroko w dyskusjach wokół 10-tego planu pięcioletniego.

Lata 2019-2020 to czas nowelizacji i dalszego zaostrzania przepisów dotyczących ochrony własności intelektualnej. I tak:

w dniu 23 kwietnia 2019 r. ogłoszono czwartą już nowelizację ustawy Prawo znaków towarowych,
7 października 2020 r. uchwalono trzecią nowelizację Prawa patentowego, a
trzecia poprawka Ustawy o prawach autorskich ogłoszona została 11 listopada 2020 r.

Wszystkie te zmiany nakierowane są na zapobieganie oraz efektywniejsze zwalczanie naruszeń, wprowadzając m.in. zwiększone limity kar i odszkodowań z tego tytułu. Przyznać należy, że w ostatnich latach prawodawstwo chińskie dostosowane zostało do standardów międzynarodowych w takim stopniu, że w zakresie poziomu ochrony własności intelektualnej nie odbiega od zachodnich standardów w tym zakresie.

Chiny funkcjonujące w przestrzeni międzynarodowej zobligowane są również do przestrzegania licznych aktów międzynarodowych. Od 1980 r. ChRL jest członkiem WIPO (Światowej Organizacji Własności Intelektualnej), a budując krajowy system prawny wzorowała się na Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych z 1886 r. oraz Porozumieniu w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (TRIPS) z 1994 r. W 1984 r. Chiny przystąpiły również do Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej, a w 1989 r. do Porozumienia Madryckiego w sprawie międzynarodowej rejestracji znaków towarowych.

Foto. 2: Okładka najnowszego wydania tekstu jednolitego ustawy Prawo znaków towarowych

Administracja, czyli kolos na solidnych fundamentach

Przepisy przepisami, ale środkiem ich realizacji jest skuteczna implementacja, do czego potrzeba sprawnej administracji.

Aby umożliwić wprowadzenie nowego prawa w życie już w 1980 r. utworzono pierwszy w historii Urząd Patentowy Chińskiej Republiki Ludowej (中华人民共和国专利局）. W 1994 r. Urząd Patentowy uzyskał status instytucji publicznej podlegającej bezpośrednio Radzie Państwa ChRL, a w 1998 r. został przemianowany na Krajowy Urząd Własności Intelektualnej (SIPO). W wyniku kolejnej reformy administracji publicznej w 2018 r. SIPO została zastąpiona przez Chińską Narodową Administrację Własności Intelektualnej, w skrócie CNIPA （国家知识产权局). W ramach CNIPA skonsolidowano dotychczasowe obowiązki SIPA z zakresu patentów, a także zarządzanie znakami towarowymi i oznaczeniami geograficznymi, które wcześniej podlegały odrębnym organom. W chwili obecnej CNIPA jest agencją państwową na szczeblu ministerialnym, podległą Krajowej Administracji ds. Regulacji Rynku (SAMR).

Co do zasady CNIPA odpowiedzialna jest za implementację przepisów i wytycznych władzy ustawodawczej. Z praktycznego punktu widzenia skonsolidowanie wszystkich podmiotów obsługujących własność intelektualną w jednym centralnym organie przyczyniło się do znacznego usprawnienia postępowań rejestrowych czy skrócenia czasu postępowań odwoławczych nawet o połowę. Przy tak ogromnej liczbie postępowań (sumarycznie 419504 krajowych zgłoszeń patentowych oraz 7582366 wniosków o rejestracje znaków towarowych w samym 2019 r.) można to uznać za spory sukces. Oto jak CNIPA się auto-prezentuje:

W porozumieniu z administracją działa również policja, a raczej Biuro Bezpieczeństwa Publicznego (PSB) i organy celne. W przypadku zwalczania tzw. podróbek pomocna jest zwłaszcza administracja celna. Aby zablokować eksport podrabianych towarów możemy złożyć stosowne zgłoszenie do Generalnej Administracji Celnej, w skrócie GAC (海关总署). Służby celne mogą działać również z urzędu, ale zaleca się profilaktyczne dokonanie zgłoszenia znaku w bazie administracji celnej natychmiast po jego zarejestrowaniu. W przypadku wykrycia podrabianych towarów służby celne uprawnione są do ich zatrzymania i zniszczenia.

Niewielki był jak do tej pory udział prokuratury w zwalczaniu naruszeń własności intelektualnej. W dniu 6 listopada 2020 r. Prokurator Generalny ChRL Zhang Jun (张军) ogłosił jednak plan utworzenia podporządkowanej Naczelnej Prokuraturze Ludowej (最高人民检察院) nowej instytucji państwowej, roboczo zwanej Prokuratorskim Biurem Własności Intelektualnej (知识产权检察办公室). Możliwe, że efekty pracy nowego organu zobaczymy w niedalekiej przyszłości.

Foto.4 Inspekcja towarów podczas nalotu na “fake market”

Sądy, czyli w stronę umiarkowanego obiektywizmu

Nie da się ukryć, że w państwie takim jak Chiny ostatecznym testem na skuteczność prawa jest orzecznictwo sądów.

Większość krytyków chińskiego systemu ochrony własności intelektualnej zwracała uwagę na tendencyjne ich zdaniem rozstrzygnięcia w sprawach z udziałem zagranicznych podmiotów i faworyzowanie lokalnych przedsiębiorców kosztem zachodniej konkurencji. Pojawiały się oskarżenia o „przymykania oka“ nawet na rażące naruszenia prawa.

Po części była to prawda, ale przyznać również trzeba, że w wielu wypadkach kłopoty zachodnich firm wynikały z nieznajomości lokalnych przepisów. Najczęściej dotyczyło to znaków towarowych, co do których chiński system przyjął zasadę first to file, udzielając ochrony temu, kto pierwszy dokona rejestracji znaku na terenie Chin. Jak nie trudno się domyślić bardzo często przedsiębiorczy obywatele Państwa Środka okazywali się szybsi a chiński system rejestracji znaków zyskał swoich gorliwych wyznawców.

Analizując orzeczenia sądowe z zakresu własności intelektualnej z ostatnich lat wydaje się, że naciski społeczności międzynarodowej przyniosły pożądany skutek również w tym zakresie. Na poprawę jakości orzeczeń wpłynęła też w dużym zakresie szeroko zakrojona reforma sądownictwa. W 2014 r. utworzono wyspecjalizowane sądy ds. własności intelektualnej w Pekinie, Szanghaju i Guangzhou. W 2017 r. dołączyły do nich specjalne organy orzekające w miastach Nanjing, Suzhou, Chengdu i Wuhan, a w 2019 r. powołano Trybunał Własności Intelektualnej, który umożliwia zaskarżanie wyroków sądów lokalnych do Najwyższego Sądu Ludowego.

Na dzień dzisiejszy w chińskim wymiarze sprawiedliwości pracuje ponad 5,000 sędziów, asystentów i ekspertów sądowych skierowanych wyłącznie do rozstrzygania spraw z zakresu własności intelektualnej.

Foto. 5: Budynek Sądu Własności Intelektualnej w Pekinie

Jak widać na podanych przykładach Chiny podjęły szereg działań mających na celu dostosowanie krajowego systemu własności intelektualnej do standardów międzynarodowych. Decyzje rządu w Pekinie w tym zakresie podjęte zostały pod presją państw Zachodu, domagających się dla swoich firm uczciwych warunków konkurencji. Niezależenie od okoliczności wprowadzenia zmian widocznym jest, że w zakresie prawodawstwa i obsługi administracyjnej Chiny mają już dzisiaj potencjał do zapewnienia skutecznej ochrony własności intelektualnej. Pozostaje monitorować jak z tych narzędzi korzystać będą sądy. W szczególności w odniesieniu do podmiotów zagranicznych.