Dynastia Shang – legenda, która stała się udokumentowaną historią: pierwsi historyczni władcy Państwa Środka

Milena Świeboda 12-05-2021

0 1 930

Istnienie dynastii Shang przez wiele lat było spowite mgłą tajemnicy. Ze względu na brak dostatecznych dowodów, XIX-wieczni chińscy historycy stawiali klasyczne zapiski o Shangach obok legend o mitycznej dynastii Xia. Przełom nastąpił na początku poprzedniego stulecia, wraz z odkryciem starożytnych ruin ostatniej stolicy państwa — Yin. Wykopaliska archeologiczne ujawniły liczne pozostałości domostw, grobowce, zbiory kości wróżebnych oraz naczynia i inne artefakty z brązu. Wszystkie te odkrycia nie tylko ugruntowały historyczną pozycję dynastii w międzynarodowej historiografii, ale również pozwoliły zrozumieć społeczne realia epoki.

Główny ośrodek państwa Shangów znajdował się w północno-wschodniej części kraju, w dolinie rzeki Żółtej. Wraz z podbijaniem nowych terenów, obszar pod kontrolą dynastii nieustannie się powiększał. Państwo składało się z licznych, rozrzuconych wspólnot wiejskich, nad którymi władzę sprawowały większe ośrodki — nie istniały wyraźnie zarysowane granice administracyjne.

Historia wyryta w kościach

Odnalezienie osady Yin było dziełem niezwykłego przypadku. Na początku XIX wieku popularnym lekiem stosowanym w tradycyjnej chińskiej medycynie stały się „smocze kości”. Kości te, z tajemniczymi magicznymi inskrypcjami, wykopywali i sprzedawali medykom mieszkańcy wiosek na środkowym wschodzie Chin. Medycy praktykujący tradycyjną medycynę chińską kości mielili i uzyskany w ten sposób proszek sprzedawali m.in. jako lek na malarię. Kości, a właściwie owe tajemnicze inskrypcje zaintrygowały dyrektora Akademii Cesarskiej Wang Yironga, który przeanalizowawszy większą ich ilość doszedł do wniosku, że są to pierwociny chińskiego pisma. Prace Wanga zostały skazane na zapomnienie, kiedy ten przyłączył się do Powstania Bokserów, jako jeden z lokalnych dowódców. Sam Wang popełnił samobójstwo w 1900 roku (wraz z żoną i synową), kiedy międzynarodowe siły okupacyjne zajęły Pekin, w którym mieszkał. Jego prace odkrył na nowo antropolog Li Ji, który w ramach powołanej przez rząd Czang Kajszeka Academia Sinica rozpoczął poszukiwania źródła kości z inskrypcjami. I tak w 1928 roku rozpoczęto prace w Anyang, w prowincji Henan. Prace archeologiczne, które trwały tu do najazdu Chin przez Japonię w 1937 roku pozwoliły odkryć pozostałości pradawnej stolicy Shangów, miasta Yin i niezwykłą liczbę różnego rodzaju artefaktów udowadniających, że dynastia Shang nie tylko nie była wyłącznie legendą.

Według tradycyjnej chińskiej historiografii, przywódca plemienia Shang, Cheng Tang, zbuntował się przeciwko rozpustnemu i okrutnemu władcy dynastii Xia. Powołując się na wolę niebios, zjednoczył okoliczne ludy, a ich połączone siły wojskowe ruszyły na stolicę. Początek panowania dynastii datujemy od momentu przejęcia władzy, czyli od ok. 1600 r.p.n.e.

Shangowie panowali przez 600 lat, do 1046 r.p.n.e.

Postać Cheng Tanga była archetypem władcy prawego i cnotliwego. Gdy podczas klęski nieurodzaju najbiedniejsze rodziny były zmuszone sprzedać swoje dzieci, szczodry władca rozdał im złote monety, aby mogły je z powrotem wykupić.

Plemię Shangów trudniło się handlem, uprawą ziemi i hodowlą bydła. Rolnictwo było główną podstawą gospodarki. W dolinie rzeki Żółtej znajdowały się liczne pokłady żyznego lessu, więc jedzenia było pod dostatkiem. Shangowie wykorzystywali zaawansowane techniki wytwarzania brązu, a ich wyroby po dziś dzień zachwycają niezwykłym kunsztem artystycznym. Z brązu tworzono dekoracje, naczynia rytualne, broń oraz sprzęt do rydwanów. Ze względu na kosztowność i rzadkość surowca, wyroby z brązu były przeznaczone wyłącznie dla klasy wyższej — z czasem stały się również symbolem zamożności i statusu. W grobowcach shangowskiej arystokracji archeolodzy odnaleźli wiele ornamentów i naczyń z brązu. Niekwestionowanym faktem jest, że brąz z okresu dynastii Shang przewyższa swoją jakością i poziomem zaawansowania wyroby wszystkich pozostałych dynastii.

Naczynie rytualne do wina. Shangowskie wyroby z brązu były bogato zdobione, z dużą ilością detali.

Religia

Shangowie składali cześć bogom i przodkom, a ich wierzenia determinowały każdy aspekt życia społecznego i politycznego. Władca reprezentował wolę najwyższego z bogów, Huang Di (Żółty cesarz, legendarny założyciel państwa). Pogwałcenie decyzji monarchy było jednoznaczne ze sprzeciwem wobec woli niebios.

Shangowie uważali, że bogowie sprawują nad nimi opiekę, dlatego sięgali po ich opinię w każdej możliwej sprawie. Wykorzystywali do tego celu kości zwierzęce (głównie bawole kości łopatkowe) oraz skorupy żółwie, na których zapisywali pytania i prośby. Wróżby miały formę krótkich pytań kierowanych do wyroczni, na które można było udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie”. Następnie kość była podgrzewana prętem z brązu, a z powstałych pod wpływem ciepła pęknięć interpretowano odpowiedź. Pytania dotyczyły kwestii związanych z polityką i życiem codziennym. Pytano o powodzenie wojny, przebieg porodu, płeć dziecka, urodzajność upraw. Według podań, gdy jednemu z władców doskwierał szum w uszach, ten również postanowił zwrócić się do bogów o radę, składając w ofierze ponad 150 owiec. Składanie ofiar z ludzi i zwierząt podczas ceremonii rytualnych było powszechną praktyką. Gdy umierał przedstawiciel arystokracji, razem z nim grzebano jego niewolników, aby mogli kontynuować swoją służbę panu w zaświatach.

Zapiski na kościach wróżebnych to pierwsze zabytki dokumentujące użycie chińskich znaków. Pomimo pozornej prymitywności, shangowskie inskrypcje reprezentują dojrzały, w pełni rozwinięty system pisma, umożliwiający dokładne rejestrowanie ówczesnego języka chińskiego. Oznacza to, że pismo zaczęło kształtować się znacznie wcześniej, prawdopodobnie już w erze neolitu.

Przykład zapisków na kościach wróżebnych. Znaki ówczesnej epoki przybierały formę piktograficzną

Hierarchia społeczna

Społeczeństwo Shangów charakteryzował wyraźny podział na warstwy społeczne. Na samym szczycie drabiny znajdował się monarcha oraz warstwa możnych-wojowników. Arystokraci sprawowali kontrolę nad okolicznymi wspólnotami wiejskimi, pobierali podatki i daniny od mieszkańców. Warstwa wyższa spełniała również funkcję wojskową. Dynastia prowadziła agresywną politykę ekspansji: podbijano okoliczne ziemie, grabiono surowce i bogactwa, a pojmani jeńcy stawali się niewolnikami. Wykorzystywanie metalowej broni i dwukonnych rydwanów dawało Shangom niewątpliwą przewagę w bitwach. Broń składała się przede wszystkim z oszczepów, siekier, halabard i noży.

Następną warstwę stanowili rzemieślnicy, którzy zajmowali się tworzeniem odzieży, wyrobów z brązu, garncarstwem itp. Znajdowali się pod ścisłą kontrolą arystokracji. To właśnie z ich rąk powstawały kunsztowne naczynia ceremonialne.

Na samym dole drabiny społecznej byli chłopi, którzy stanowili najliczniejszą i najuboższą warstwę społeczną. Zamieszkiwali niewielkie osady, a ich domostwa nie odbiegały wyglądem od neolitycznych lepianek. Trudnili się uprawą roli i hodowlą zwierząt, będąc główną siłą napędową shangowskiej gospodarki. Pieczę sprawowała nad nimi miejscowa arystokracja. Ciężko ustalić, czy chłopi przynależeli do kasty niewolniczej. Część badaczy skłania się ku tezie, że byli warstwą wolną, podporządkowaną elitom, a poziom uzależnienia był związany z odległością (fizycznym oddaleniem) między ośrodkiem władzy politycznej, a wsią.

Pomimo wysokiej pozycji religii w państwie, archeolodzy nie odnotowali istnienia warstwy duchowieństwa. Funkcje kapłańskie były przywilejem władcy oraz jego najbliższego otoczenia.

Grobowiec Fuhao, jednej z wielu żon władcy Wu Dinga. Jest jedynym niezłupionym grobowcem w ruinach Yin.

Kobiety w społeczeństwie Shangów zajmowały znacznie wyższą pozycję niż w późniejszych wiekach, co mogło być pokłosiem matriarchalnego społeczeństwa ery neolitu. Udzielały się w polityce, uczestniczyły w ceremoniach ofiarnych oraz brały czynny udział w bitwach, o czym świadczy broń odnaleziona w kobiecych grobowcach. Sytuacja ta zaczęła ulegać stopniowym zmianom za czasów dynastii Zhou, kiedy mężczyznom i kobietom przyporządkowano konkretne role społeczne.

Upadek Shangów

Tradycyjna historia upadku dynastii Shang stanowi kalkę opowieści o upadku jej legendarnego poprzednika, Xia. Ostatni władca, Zhou, miał być okrutnym tyranem, który prowadził rozpustny tryb życia i znęcał nad swoimi poddanymi. Według legend, monarcha nakazał wybudować przy pałacu ogromny zbiornik, który napełnił winem, a wokół rozwiesił kawałki mięsa. W takiej scenerii organizowano huczne zabawy i orgie.

W rozpustnych zabawach towarzyszyła mu konkubina Daji, której kreatywność w zadawaniu cierpienia nie znała granic. Przypisuje się jej stworzenie tortury znanej pod chińską nazwą Pao Lao. Narzędziem kaźni był tu wielki cylinder z brązu, do którego łańcuchami przywiązywano ofiarę. U dołu cylindra rozpalano ogień (często stosowano węgiel), który rozgrzewał metal, ten zaś parzył ciało torturowanego. Cylinder smarowano olejem. Dzięki niemu ofiara tortur miała szansę posuwać się ku górze cylindra, gdzie był chłodniejszy. Ale ten sam olej powodował, że ofiara nieustannie się ześlizgiwała z cylindra, a ostatecznie spadała na rozpalony węgiel, gdzie ginęła w męczarniach. W ten sposób zginął jeden z głównych doradców monarchy, Mei Bo, który odważył się kwestionować jego uczynki.

Istnieją przesłanki, żeby sądzić, że powyższa historia została sfabrykowana przez następców Shangów, którzy chcieli w oficjalny sposób uzasadnić przejęcie władzy. Jasne jest, że zdemoralizowany władca tracił mandat niebios, tracił przywilej sprawowania rządów. Późniejsze pokolenia winą za upadek dynastii obciążają femme fatale, czyli Daji. W kolejnych wiekach jej postać umacniała się jako symbol upadku i rozpusty. Rzutował tez na postrzeganie kobiet w życiu publicznym, społecznym. Zdarzało się, że uczeni późniejszych dynastii przytaczali historyczne przykłady najbardziej zdemoralizowanych konkubin cesarskich jako argument uzasadniający odsunięcie kobiet od polityki. Szczególny wkład w stworzenie złego wizerunku Daji miała książka powstała za czasów dynastii Ming, „Inwestytura bogów” (封神榜 ), w której jest ona duchem lisicy w ciele pięknej kobiety, demonem mającym przynieść zgubę rodowi Shangów.

Ród Shangów został obalony przez plemię Zhou w bitwie pod Muye. Pomimo tego, że ich spuścizna nie jest tak upamiętniana we współczesnej kulturze jak osiągnięcia dynastii Zhou lub Tang, to nie należy dyskredytować ich osiągnięć. Shangowie stworzyli solidne podwaliny, na których mogły oprzeć się późniejsze rody, fundamenty umożliwiające dalszy rozwój Państwa Środka.