”Jeśli nie zmienimy się, zginiemy” – Sto Dni Reform

Milena Świeboda 04-03-2022

0 1 137

Systematyczne porażki i narastające zagrożenie ze strony mocarstw europejskich skłoniły część obywateli do poważnej refleksji nad przyszłością Chin. Coraz więcej osób uświadamiało sobie palącą konieczność gruntownego przeobrażenia systemu politycznego oraz wzmocnienia kraju przed obcą agresją. Spośród zaniepokojonych mas ludności wyłoniło się kilka jednostek mających dostatecznie dużo odwagi, aby zaryzykować wdrożenie reformatorskich postulatów w życie. Sto Dni Reform, pomimo swojej klęski, było bezprecedensowym zjawiskiem, dowodem na to, że Chińczycy budzą się z kilkuwiekowego letargu.

Po przegranej wojnie z Japonią (1895) stało się jasne, że zmiany zainicjowane przez ruch samoumocnienia były niewystarczające. Większość klasy rządzącej konsekwentnie sprzeciwiała się wprowadzeniu jakichkolwiek ogólnokrajowych reform (z wyłączeniem modernizacji przemysłu wojskowego). Członkowie elit swoje ultrakonserwatywne nastawienie usprawiedliwiali neokonfucjańskimi ogólnikami, postulując wyższość chińskiej kultury nad zachodnią. Ten mglisty argument miał przesłonić ich prawdziwe pobudki. Ustrój feudalny, od kilku dekad sztucznie podtrzymywany, był przecież jedynym źródłem ich bogactwa i potęgi – dwóch rzeczy, których za wszelką cenę nie chcieli się dobrowolnie wyrzec.

Do rozpowszechnienia w Chinach myśli zachodnich uczonych przyczyniła się działalność Yan Fu, który przetłumaczył na język chiński dzieła Huxleya, Spencera, Monteskiusza i Darwina. Yan Fu dokonywał tłumaczeń w języku klasycznym, z rozbudowanymi komentarzami oraz własnymi interpretacjami głoszonych poglądów. Sympatyzował z reformatorami, ale ograniczał się wyłącznie do działalności tłumaczeniowej.

Głównym rzecznikiem ruchu reformatorskiego był Kang Youwei. Pochodził z rodziny urzędniczej, która zapewniła mu dobrą edukację. Był wybitnym znawcą literatury klasycznej (zdał egzaminy urzędnicze na wszystkich szczeblach), aczkolwiek jego poglądy i interpretacje drastycznie odbiegały ortodoksyjnego rozumienia myśli filozoficznej. Prócz wiedzy, Kang wykazywał się również sprytem, dzięki czemu przekształcił swoje niekonwencjonalne rozumienie konfucjanizmu w solidne podstawy programu reformatorskiego.

W swoim dziele „Fałszerstwa ksiąg klasycznych dokonane przez Szkołę Xin” Kang próbował dowieść, że wszystkie księgi kanoniczne neokonfucjanizmu zostały sfałszowane dla celów politycznych w okresie gdy cesarzem był Wang Mang ((ur. 45 p.n.e. – zm. 6 października 23 n.e.). Nie była to prawda, Kang rzecz zmyślił. Ale ten kontrowersyjny dla Chińnczyków pogląd miał wyższy cel, niż tylko akademickie przepychanki – Kang chciał zdyskredytować poglądy ultrakonserwatywnych neokonfucjanistów oraz utworzyć podstawę do dalszej reintepretacji idei Konfucjusza. Następne dzieło Kanga, „Konfucjusz jako reformator”, przedstawia Konfucjusza jako rewizjonistę, który sam miał stworzyć mit o „Złotym Wieku Antyczności”, aby ugruntować wprowadzone przez siebie innowacje. Kang posłużył się autorytetem Konfucjusza przy propagowaniu swojego programu reform.

Wzorem do naśladowania dla reformatorów była Japonia i postępy, które osiągnęła w okresie zaledwie jednego pokolenia. Reformatorzy nie kryli wewnętrznej słabości Chin, a Kang dobitnie skomentował tragiczne położenie swojej ojczyzny słowami: „Te państwa, które dokonały reformy, stały się mocne, gdy natomiast te, które trzymały się przeszłości, zginęły… obecne trudności Chin wynikają z naszego trzymania się kurczowo przestarzałych instytucji, z nieumiejętności dokonania zmiany (…) jeśli nie zmienimy się, zginiemy”.

Ciężko dociec, ile z tradycyjnego konfucjanizmu pozostało w poglądach Kanga. Nie mniej jednak wielu współczesnych historyków uważa go za ostatniego z wybitnych filozofów konfucjańskich. Kang jest również twórcą utopijnego dzieła pt. „Księga o Wielkiej Jedności” (niezwiązanego z ruchem reformatorskim), które jest swoistą konkluzją wszystkich przemyśleń filozofa. Kang przedstawia wizję przyszłego społeczeństwa wolnego od klasowej hierarchii, na wskroś demokratycznego, ze wspólną własnością publiczną i równouprawnieniem obu płci. Ludzkość posługuje się jednym, uniwersalnym językiem, a podział na narody i rasy zatarł się w mroku historii. Była to niezwykle śmiała (i może zbyt optymistyczna) wizja, która podkreśla głęboko zakorzeniony humanitaryzm Kanga. Youwei był również jednym z pierwszych przeciwników barbarzyńskiej praktyki krępowania stóp, która okaleczyła miliony chińskich kobiet, począwszy od dynastii Song.

Kang Youwei zdawał sobie sprawę, że przy ówczesnym charakterze monarchii absolutnej, realizacja reform zależy od woli cesarza Guangxu. Napisał kilkanaście memoriałów zaadresowanych bezpośrednio do cesarza (pierwszy już w 1888 roku), aczkolwiek żaden z nich nie został przedstawiony władcy, zapewne ze strachu elity przed wywrotowymi poglądami autora.

W reakcji na podpisanie traktatu kończącego wojnę japońsko-chińską grupa oburzonych intelektualistów wystosowała do cesarza petycję. Jej treść składała się z 10 tys. znaków, a swój podpis złożyło 600 uczonych. Dokument sugerował odrzucenie postanowień traktatu (i tym samym kontynuowanie działań wojennych) przeniesienie stolicy do Xi’anu oraz zainicjowanie programu modernizacji. Petycja majowa stanowi początek istnienia ruchu reformatorskiego. W 1895 roku w Pekinie powstało stowarzyszenie zrzeszające zwolenników ruchu. Wkrótce podobne ugrupowanie powstało również w Szanghaju, gdzie reformatorzy rozpoczęli wydawanie własnego pisma, którego redaktorem został Liang Qichao.

Liang Qichao urodził się w arystokratycznej rodzinie w prowincji Guangdong. Był najwybitniejszym uczniem Kang Youweia, jego bliskim przyjacielem i współpracownikiem. Zapisał się w historii jako jeden z najbardziej utalentowanych publicystów swoich czasów.

Główna forma działania reformatorów opierała się na zakładaniu stowarzyszeń, pozyskiwaniu nowych członków oraz publicystyce. W ciągu zaledwie trzech lat powstały 24 kluby, 18 szkół oraz 8 wydawnictw. Wszystkie instytucje przyczyniły się do rozpowszechnienia poglądów Kanga wśród coraz szerszego grona uczonych. Jedna z najszybciej rozwijających się grup reformatorskich działała w Hunanie, pod przewodnictwem Tan Sitonga. Tan wywodził się z arystokracji, aczkolwiek nie podążył karierą biurokratyczną na wzór pozostałych członków swojej rodziny. Był zwolennikiem poglądów Kanga i odegrał kluczową rolę w rozprzestrzenianiu jego poglądów w swojej rodzinnej prowincji.

Poglądy Tana charakteryzowały tendencje antymandżurskie (w przeciwieństwie do Kanga, który postulował współpracę Mandżurów i Chińczyków) oraz antymonarchiczne. Opowiadał się za radykalnym przeobrażeniem Chin na wszystkich płaszczyznach. Ze względu na jego postulaty oraz intensywną działalność klubu Hunańskiego, ruch reformatorski w tej prowincji był obiektem zawziętych prześladowań ze strony arystokracji, która pogardzała jego ideami.

W zamyśle Kanga i jego współpracowników reformy miały zostać zrealizowane z inicjatywy cesarza, przy wsparciu niewielkiej grupy światłych doradców. Nie brano pod uwagę żadnych istotnych zmian w charakterze stosunków agrarnych, które stanowiły podstawę systemu feudalnego. Nie starano się też pozyskać wsparcia chłopów, ani nie planowano insurekcji na wzór powstania Tajpingów.

W kwietniu 1898 roku utworzono Stowarzyszenie Ratowania Ojczyzny w Pekinie, a działalność grupy rozprzestrzeniła się na największe miasta Chin. Dwa miesiące później Kang został przyjęty przez cesarza. Podczas pięciogodzinnej audiencji filozof przedstawił władcy wszystkie podstawowe postulaty ruchu reformatorskiego. Poglądy Kanga oraz on sam wywarły na młodym cesarzu ogromne wrażenie. Guangxu prawie natychmiast rozkazał wprowadzenie przeszło 60 edyktów w życie, co okazało się żmudnym i trudnym procesem. Z wyjątkiem Hunanu, zwierzchnicy pozostałych prowincji wyrażali powierzchowne poparcie dla modernizacji. W rzeczywistości nie dbali o realizację nowych postanowień i wyłącznie czekali na rozwój wydarzeń na dworze, a przede wszystkim na reakcję stronnictwa konserwatywnego.

Podczas przedstawiania swoich koncepcji cesarzowi, Kang powołał się na los Polski, która nie zdążyła odpowiednio szybko zmodernizować kraju i została wchłonięta przez sąsiadów. Napisał nawet specjalną pracę pt. „Notatki o rozbiorach i upadku Polski”, której wstęp brzmi następująco: “Nie potrafię czytać spokojnie dziejów Polski i zmuszony jestem od czasu do czasu przerywać czytanie, gdyż łzy zalewają mi oczy. Przeżywałem tragiczny los narodu i króla polskiego i myślałem o przyszłości Chin.”

Program reformatorów zakładał gruntowne przeobrażenie krajowych struktur na prawie wszystkich płaszczyznach. Postulowano m.in.:

Zmianę istniejącego systemu egzaminów cesarskich. W swojej ówczesnej formie, egzaminy sprawdzały wyłącznie znajomość kanonu konfucjańskiego wśród kandydatów;
Ustanowienie nowego systemu oświaty. W stolicy miał powstać uniwersytet, który łączyłby myśl chińską i europejską;
Zreorganizowanie administracji na szczeblu centralnym, zniesienie bezużytecznych stanowisk oraz zredukowanie liczebności chorągwi mandżurskich;
Pobudzenie krajowego rozwoju gospodarczego poprzez ustanowienie Ministerstwa Górnictwa i Kolei oraz Ministerstwa Rolnictwa, Przemysłu i Handlu;
Ścisłą rewizję i kontrolę rządowych finansów;
Wolność stowarzyszeń oraz prasy, a także ustanowienie prawa do bezpośredniego zgłaszania petycji do cesarza;
Odbudowę całego systemu obronnego kraju.

Aby uniknąć zagrożeń ze strony konserwatystów, cesarz i jego poplecznicy wypracowali plan utworzenia nowej Gwardii Cesarskiej. Prośbę o pomoc skierowano do Yuan Shikaia, naczelnego dowódcy Nowej Armii. Była to najważniejsza formacja ówczesnych sił zbrojnych, zmodernizowana na wzór europejski i zaopatrzona w nowoczesną broń. Gdy uszu cesarza dobiegła informacja, że reakcjoniści planują jego detronizację, niezwłocznie przywołał do siebie generała. Tan Situng przedstawił Yuanowi plan działania reformatorów. Yuan Shikai miał zamordować najważniejszego na dworze poplecznika Cixi, a następnie oddelegować swój oddział do Pekinu, otoczyć Pałac Letni i pojmać cesarzową wdowę. Generał wyraził wstępne poparcie dla sprawy. Gdy tylko jednak opuścił bramy pałacu, od razu wydał wszystkich konspiratorów stronnictwu Cixi.

21 września 1898 roku niepodejrzewający niczego Guangxu został aresztowany wraz ze swoimi najbliższymi doradcami. Przez pozostałą część życia był więziony w małym, odosobnionym pawilonie na jeziorze wewnątrz Zakazanego Miasta. Kang Youwei cudem uniknął stracenia. Dzień przed aresztowaniem cesarza (za jego namową) zbiegł z Pekinu przy pomocy Anglików. Liang Qichao również uniknął śmierci, dzięki pomocy Japończyków. Tan Situng odmówił ucieczki. Najpierw bezskutecznie usiłował uwolnić cesarza z niewoli, a później niewzruszenie oczekiwał aresztowania, oświadczając, że będzie pierwszym, który poświęci się dla sprawy. 28 września 1898 roku Tan Situng, wraz z pięcioma innymi reformatorami zostali straceni. Wszystkie reformatorskie edykty anulowano, a konstrukcja monarchii mandżurskiej pozostała niewzruszona.

Zamordowani działacze ruchu reformatorskiego zostali zapamiętani jako Sześciu Szlachetnych Mężów, Męczenników Reformy 1898 roku. Wszystkich pozostałych aktywistów w stolicy aresztowano, skazano na wyroki ciężkiego więzienia albo zesłanie.

Odgórny charakter wprowadzonych reform skazał działaczy na łaskę dworskich stronnictw, które w większości były im nieprzychylne. Kang Youwei nie brał pod uwagę skorzystania ze wsparcia niższych warstw społecznych. Skupiając się na dokonaniu rewolucji w strukturach pałacowych, Kangowi i jego zwolennikom nie udało się przeciągnąć na swoją stronę większości urzędników, przez co znaleźli się na straconej pozycji. Kang Youwei oraz Liang Qichao znaleźli schronienie w Japonii. Kang do końca życia pozostał wierny swoim przekonaniom politycznym oraz władcy Guangxu. Wraz z Liangiem utworzył Stowarzyszenie Obrony Cesarza, które aktywnie działało wśród chińskiej emigracji.